Szkoły

  Najdawniejsze szkoły powstały przy katedrach, z konieczności dla oświecenia ludzi, którzy oddać się mieli stanowi duchownemu. Pośród księży katedralnych figurują od początku kapituł scholastycy i magistrowie. Obok katedralnych istniały szkoły przy klasztorach Benedyktynów i kanoników regularnych, aż z zaprowadzeniem w XII wieku parafij nastały szkoły parafialne. W r. 1237 arcybiskup gnieźnieński Fulko zalecił po wszystkich w Polsce dyecezyach plebanom tworzenie i utrzymywanie szkół z upomnieniem, iżby na nauczycieli nie dopuszczali nieumiejących po polsku. Szkoły katedralne uważane były za wyższe od parafialnych.
  W Krakowie przy katedrze w XI wieku istniała szkoła, do której wedle kroniki Gala Zbigniew, brat Bolesława Krzywoustego oddany był na naukę.
  Na placu zwanym Małym Rynkiem na prost Siennej ulicy, stał gotycki budynek z wysokim dachem zwany szkołą Panny Maryi; a była to wyższa szkoła i najdawniejsza w Krakowie, bo jeszcze przed założeniem akademii krakowskiej; w tej szkole uczyli się także owi kantorowie, za których gniazdo Kraków uważano, i z których kilku stało się sławnymi, jak Adam Mosiężkowski tak grający na organach, iż zdawało się jak mówiono, że każdy jego palec był duszą ożywiony, i Laurencyusz podziwiany ze swego śpiewu .
  Wprost przecznicy teatralnej na placu Szczepańskim stała parafialna szkoła S. Szczepana zbudowana przez naszego kronikarza Macieja z Miechowa około r. 1500 — dalej stał wspomniony kościół S. Szczepana, za tym a na prost domu pod nr 390 kościół S. Macieja z kollegium w którym jezuici mieli swój nowicyat.
  Druga szkoła krakowska powstała przy pierwszej parafii św. Trójcy w tem mieście, założona przez biskupa Iwona. Z biegiem czasu w miarę tworzenia się nowych parafij, a nawet i przy świeżych klasztorach liczba szkół wzrastała, że w XV wieku oprócz akademii i katedralnej na zamku, było w Krakowie szkół 12, a mianowicie: św. Anny, Bożego Ciała, św. Ducha, św. Floryana, św. Jadwigi, św. Jakuba, św. Jana, Panny Maryi, św. Mikołaja, św. Michała na Skałce, św. Szczepana i Wszystkich Świętych.
  W r. 1588 uniwersytet krakowski uczuwając brak szkoły pośredniej między parafialną a akademią, założył instytut dotychczas nieznany u nas, który później od hojnego, głównego dobrodzieja, Bartłomieja Nowodworskiego nazwano klasami nowodworskiemi. Jako liceum, wreszcie jako gimnazyum dochował się w Krakowie ten zakład naukowy średni pod tytułem św. Anny i stał się rozsadnikiem dla pięciu gimnazyi obecnych.
  Drugie utworzono w r. 1857, po przeniesieniu go do gmachu Dominikańskiego nazwane św. Jacka. Trzecie w r. 1883 otwarte w rocznicę 200 obrony Wiednia dostało imię Sobieskiego. Czwarte w r. 1901 powstało z filii św. Anny, dotąd bez tytułu cyfrą IV odznaczone. Piąte gimnazyum mieści się na Podgórzu, gdy miasto budynek dlań ufundowało.
  Miał Kraków jeszcze jedną szkołę średnią, t j. wyższą realną przy instytucie technicznym, którą rząd austryacki w r. 1872 zamienił na państwową o 7 klasach szkołę realną, pomieszczoną od kilku lat w nowym gmachu przy ulicy Studenckiej. Przepełniona uczniami, z filią ulokowaną w domu prywatnym, oczekuje otwarcia drugiej szkoły realnej.
  Szkoły parafialne z upadkiem kraju i miasta zeszły na biedę, bo nawet w epoce burzenia dawnych gmachów budynki szkolne potracono w Krakowie. Najsłynniejszą z nich szkołę Panny Maryi przy Małym Rynku rząd austryacki w r. 1803 zamknął, a budynek kazał zdemolować. Wskrzeszona za Rzeczypospolitej krakowskiej i ulokowana w nabytym w tym celu domu przy ulicy Szpitalnej, doczekała się przemiany na szkołę miejską. Dom po niej zburzono a w jej miejscu stanęła Kasa Oszczędności w r. 1883.
  Podobny los spotkał wszystkie inne szkoły parafialne, z których cztery zawdzięczały swoje budynki historykowi Maciejowi Miechowicie, dr. medycyny, prof, uniwersytetu.
  Z udzieleniem samorządu Krakowowi nastąpiła reorganizacya szkół niższych, nazywanych normalnemi, które dostały tytuł miejskich. Niektóre mieszczą się w porządnych budynkach, inne w lichych tymczasowych domach, a wszystkie przepełnione młodzieżą obojej płci.
  Żeńskich szkół jest 12: św. Scholastyki przy ulicy św. Marka, Konarskiego pod Wawelem, Czackiego w ratuszu Kazimirskim, św. Jadwigi przy ulicy Stolarskiej, Piramowicza przy ulicy Miodowej, Mickiewicza przy ulicy Studenckiej, św. Salomei przy ulicy Krupniczej, Tańskiej na Dajworze, Elżbiety cesarzowej przy ulicy Dietla, św. Anny w ogrodzie Angielskim, Kościuszki przy ul. Krupniczej, jeszcze jedna przy placu św. Ducha, dotąd bez imienia.
  Szkół miejskich dla chłopców jest 10: św. Barbary przy Małym Rynku, św. Jana Kantego na Smoleńsku, św. Floryana na Kleparzu, św. Szczepana przy ulicy Rajskiej, św. Wojciecha w baraku na Biskupiem, św. Mikołaja w baraku w ogrodzie Angielskim, Kazimirza Wielkiego w ratuszu Kazimirskim, Dietla na Dajworze, cesarza Franciszka Józefa przy ulicy Zielonej i jeszcze jedna bez imienia przy ulicy Krupniczej.
  Są jeszcze szkoły niższe żeńskie po klasztorach: u św. Jana, u św. Andrzeja, u św. Tomasza, Augustyanek, Sióstr Miłosierdzia, Córek Bożej Miłości (z wykładowym językiem niemieckim), Urszulanek i u Wizytek.
  Przy kościele św. Marcina istnieje szkoła mieszana żeńska i męska, utrzymywana przez gminę ewangelicką dla dzieci tego wyznania.
  Wobec wielkiej ilości szkół klasztornych, świeckie pensyonaty w Krakowie zmarniały, pozostały tylko: Tschapkowej przy ulicy Kanoniczej (z językiem wykładowym niemieckim), Żeleszkiewiczowej przy ulicy Gołębiej, w r. 1902 przeszedł w ręce Heleny Kaplińskiej, i Rehefeldowej przy ulicy Poselskiej.
  Z zakresem szkół miejskich są jeszcze w Krakowie dwie przy seminaryach nauczycielskich, tak zwane wzorowe; dla chłopców przy męskiem seminaryum w ulicy Brackiej, dla dziewcząt przy żeńskiem seminaryum na Podwalu. Istnieje też Szkoła przygotowawcza XX. Pijarów do szkół średnich, dla dochodzących prywatystów.
  W kierunku przemysłowym jest w Krakowie z dawnego instytutu technicznego przekształcona r. 1876 Wyższa szkoła przemysłowa z trzema wydziałami: 1) budownictwa, 2) mechaniki, 3) chemii; na każdym kurs trwa 4 lata. Przy tej szkole mieści się jeszcze oddział artystycznego przemysłu, uzupełniające kursy wieczorne, oraz niedzielne dla przemysłowców i rękodzielników.
Dla młodzieży rękodzielniczej w godzinach wieczornych znajdują się miejskie szkoły przemysłowe uzupełniające przy pięciu szkołach zwyczajnych: w ogrodzie angielskim, na Smoleńsku, na Kazimirzu, na Kleparzu i na Dajworze.
  Przy szkole św. Floryana utrzymuje Towarzystwo szkoły ludowej naukę dla dorosłych analfabetów.
  W r. 1901 z zapisu ś. p. Walerego Rzewuskiego, zmarłego d. 18 listopada r. 1888, otwarta została praktyczna szkoła dziewcząt imienia Józefy z Szyszkowskich Rzewuskiej na cześć matki jego. Mieści się ona w domu przez Rzewuskiego wystawionym przy ul. Kolejowej, jest pod zarządem miasta Krakowa, a na tejże utrzymanie przeznaczył ś. p. Rzewuski drugą swoją kamienicę trzypiętrową przy ulicy Floryańskiej po najdłuższem życiu dwóch swoich braci.
Akademia handlowa przy ulicy Siennej obejmuje trzy oddziały: 1) wyższy z kursem 4-letnim dla nauki wyższej zawodowej, 2) niższy z 3-letnim kursem do uzupełnienia nauki dla młodzieży pracującej w handlach, 3) wieczorny kurs uzupełniający dla osób dojrzałych, zajętych w handlach lub instytucyach finansowych.
  Wyższe szkoły dla kobiet oprócz seminaryum nauczycielskiego ograniczone są dotąd do prywatnego gimnazyum, otwartego d. 4 września 1896 r. z zakresem średnich szkół męskich i do instytucyi założonej przez ś. p. dr. Adryana Baranieckiego w r. 1868, utrzymywanej obecnie kosztem miasta pod tytułem: Wyższe kursa dla kobiet imienia Baranieckiego. Dzielą się one na trzy oddziały: i) artystyczny, 2) literacki, 3) przyrodniczy. Nauki odbywają się w wynajętym lokalu przy ulicy Karmelickiej.
  Szkoła muzyczna przy Towarzystwie muzycznem, założonem w r. 1866, wytworzyła się najprzód szkoła śpiewu i gry na instrumentach smyczkowych, na fortepianie i organach, zatwierdzona przez rząd w r. 1876, a w r. 1888 zamieniona na Konserwatoryum, utrzymywane kosztem kraju. Mieści się przy placu Szczepańskim na rogu w domu wynajętym.

 Publiczna Szkoła Powszechna Męska im. Św. Wojciecha Nr 1, szkoła dla dorosłych i analfabetów I Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej przy ul. Krowoderskiej 14 (Pl. Biskupi)

Akademia sztuk pięknych.

  W dawnych wiekach nauka malarstwa i rzeźbiarstwa odbywała się w sposób praktykowany przy rzemiosłach, t. j. uczeń szedł do jednego z mistrzów tej sztuki i w jego pracowni zdobywał wiedzę w obranym zawodzie mu potrzebną.
  Mistrzowie wszyscy razem w mieście tworzyli bractwo, które się cechem zwało i rządziło się statutem zatwierdzonym przez krakowski magistrat. Królowie obdarzali cech malarski różnemi przywilejami. Od początku XV wieku znajdują się ślady istnienia cechu malarskiego w archiwum miejskiem. Podlegał on zwierzchnictwu rektora wszechnicy Jagiellońskiej, któremu było zastrzeżone »aby on jako naczelnik szkoły głównej koronnej, pielęgnując wszelkiego rodzaju nauki i umiejętności, miał staranie o sztukach wyzwolonych, a mianowicie o architekturze, rysunku i malarstwie.
  Z biegiem czasu cech malarzy upadał, nie chcieli już do niego należeć wybitniejsi malarze, wyrabiali sobie u króla uwolnienie od uczestnictwa w bractwie.
  Przy organizacyi uniwersytetu krakowskiego Hugon Kołłątaj w r. 1780 zamierzył utworzyć osobną szkołę rysunku i malarstwa, lecz z braku czasu do skutku zamiaru nie przyprowadził.
Pozostała po nim pamiątka w szkole średniej u św. Anny, utworzył tu bowiem posadę profesora rysunków, co było nadzwyczajną osobliwością na owe czasy. Następne rządy już tego przedmiotu z planu nauk w liceum św. Anny nie usunęły, ale owszem w szkołach niższych krakowskich zaprowadziły rysunek linearny.
  Po utworzeniu Rzeczypospolitej krakowskiej komisya organizacyjna przez trzy opiekuńcze rządy przeznaczona do różnych czynności w Krakowie, postanowiła dołączyć szósty wydział w Uniwersytecie Jagiellońskim dla Akademii sztuk pięknych, z poddaniem go pod nadzór dziekana wydziału literatury i poleciła senatowi uniwersyteckiemu napisanie statutu dla wewnętrznego porządku w tym oddziale.
  Gdy statut organiczny był gotów, w r. 1818 ufundowano akademię sztuk pięknych pod nadzorem dziekana filozoficznego wydziału. Kurator generalny instytutów naukowych w Krakowie, Józef hr. Załuski uwolnił dziekana od obowiązku nadzoru nad akademią sztuk pięknych, a w myśl dawnych przywilejów królewskich oddał pod wyłączny zarząd rektora uniwersytetu. Nadto utworzył dwie nowe posady w akademii sztuk pięknych: profesora anatomii, perspektywy i malarstwa krajowidoków.
  Po r. 1831 Rada uniwersytecka poleciła wygotowanie nowego statutu do wewnętrznego urządzenia akademii sztuk pięknych profesorowi dr. pr. Fryd. Kojsiewiczowi i tenże zatwierdziła w r. 1833 d. 28 stycznia. Odtąd pod nazwą szkoły sztuk pięknych rządził w niej profesor uniwersytetu przez rektora dyrektorem mianowany na lat trzy.
  Tymczasem powstał w Krakowie z liceum św. Barbary Instytut techniczny, do którego przyłączono szkołę sztuk pięknych i oddano ją pod zarząd dyrektora techniki. Umieszczoną była owa szkoła sztuk pięknych w gmachu naprzeciw kościoła św. Andrzeja przy ulicy Grodzkiej, zabranym później przez Austryaków na komendę twierdzy krakowskiej. Potem przeniesiono szkołę sztuk pięknych do kollegium mniejszego przy ulicy Gołębiej na II piętro gdzie przez dłuższe lata pozostawała, aż do wybudowania nowego gmachu na Kleparzu w r. 1880 wedle planów Macieja Moraczewskiego, dyrektora budownictwa w Krakowie.
  Chociaż w tej epoce szkoła sztuk pięknych krakowska nędznie umieszczona, skąpo uposażona, pod obcym a obojętnym kierunkiem dyrektora innego zakładu pozostawiona, nie liczyła w gronie swoich profesorów wybitnych artystów, wydała jednak cały szereg malarzy polskich, którzy roznieśli po świecie sławę sztuki narodowej.
  W r. 1877 nadał rząd austryacki nowy statut tej instytucyi, tworząc z niej odrębną szkołę sztuk pięknych, a na dyrektora powołał rozgłośnego mistrza Jana Matejkę.
  Gmach dla szkoły sztuk pięknych, w stylu renesansowym wystawiony za bramą Floryańską, zatwierdzony przez J. Matejkę, służy odtąd na wykłady i praktyczną naukę malarstwa. Po śmierci Matejki został dyrektorem Julian Fałat, za którego staraniem przywrócono tej szkole tytuł Akademii sztuk pięknych w r. 1900.
  Przedmioty praktyczne, jak naukę rysunku, malowania z natury, modelowania prowadzą profesorowie z zawodu sztuce się poświęcający. Przedmioty zaś teoretyczne wykładają profesorowie z innych zakładów jako docenci: historyi sztuki, perspektywy i anatomii. Corocznie w drugiej połowie lipca wystawiane bywają prace uczniów akademii na widok publiczny, za które otrzymują wedle uznania grona nauczycielskiego, nagrody w postaci medali.

Akademia Sztuk Pięknych, 1883 rok


Studenci Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie1870-75

Akademia umiejętności.

  Przy ulicy Sławkowskiej naprzeciw kościoła Marków, w domu wystawionym w latach 1857—1864, wedle planów Filipa Pokutyńskiego, budowniczego krakowskiego, ze składek i z głównego daru Franciszka Wężyka, prezesa tow. naukowego mieści się pierwsza polska Akademia umiejętności, przekształcona w r. 1872 z dawniejszego Towarzystwa naukowego krakowskiego.
  Profesorowie Akademii w r. 1809 powzięli zamiar utworzenia Towarzystwa naukowego pod nazwą instytutu krakowskiego, lecz czasy wojenne przeszkodziły temu przedsięwzięciu.
W r. 1815 na wzór istniejącego w Warszawie Tow. przyjaciół nauk, projekt wniesiony d. 24 lipca na radzie uniwersyteckiej, zyskał zatwierdzenie komisyi organizacyjnej trzech opiekuńczych mocarstw i tak powstało Tow. naukowe w Krakowie.
  W przedsionku Akademii, pomiędzy schodami, stoi z marmuru wykuty przez Wal. Gadomskiego, posąg Kopernika, a ofiarowany przez Zofię hr. Potocką. Nyże w ścianie wchodowej zdobią biusty uczonych członków Akademii. Na piętrze sala od frontu służy na publiczne zgromadzenia coroczne i na czytelnię w zwykłym czasie dla członków wszystkich komisyj akademickich. W innych salach odbywają się posiedzenia komisyj i urzędują przedstawiciele Akademii.
  Zbiory Akademii we wszystkich działach przedstawiają znakomite okazy, które odziedziczyła po Tow. naukowem, a następnie drogą zapisów, jak i ofiarnością publiczną pozyskała na użytek wiedzy i nauki polskiego narodu.
  Oprócz bogatej biblioteki uzupełnianej najnowszemi publikacyami zbiory Akademii dzielą się na trzy działy: I. Zabytków z epoki historycznej, II. z epoki przedhistorycznej. III. przyrodnicze okazy komisyi fizyograficznej, zwiedzać je można każdego dnia od 11 godz. do 1, wyjąwszy w czasie sierpnia i września.
  I. Materyał do studyów w archeologii historycznej obejmuje znaczną ilość broni siecznej, polskiej i wschodniej w Polsce używanej, jak karabele, pałasze, szable, miecze, szpady, rapiry, koncerze, halabardy, miecz katowski krakowski, kosa z milicyi kościuszkowskiej, — z broni palnej, strzelby krzosowe, skałkowe, muszkiety, pistolety, — buławy, buzdygany, Czekany, — ze zbroi hełmy, misiurki, kolczugi, pancerze, kaska ułańskie i piechoty polskiej, sztandary, proporce, lance, — ze sprzętów zegary stołowe, łyżki, noże, kałamarze, rogi, puhary, dzbany, kufle, skrzynie, kafle, — z dziedziny sztuki rzeźby i obrazy ołtarzowe, portrety olejne, akwarelowe i pastelowe, biusty marmurowe i inne, oraz wielka kollekcya monet i medali.
  II. Z archeologii przedhistorycznej znajdują się: wykopaliny jaskiniowe, zabytki mieszkań nawodnych, z kurhanów pamiątki, zwłaszcza złote i bronzowe wyroby sztuki greckiej, — różne luźne po polach i na cmentarzyskach odszukane przedmioty, oraz wielki zbiór starożytności peruwiańskich. W tym dziale przedewszystkiem ciekawym jest posąg słowiańskiego bożka Światowida, odkryty w korycie rzeki Zbrucza, przez Teofila Żebrawskiego w r. 1851, w kształcie czworograniastego słupa kamiennego, uwieńczonego głową o czterech twarzach nakrytą kapeluszem. Po bokach widać na ścianach w płaskorzeźbie wyrobione postacie różne i odznaki, jak szable konie itp.
  Drugie piętro w Akademii zajmują cenne zbiory mineralogiczne, botaniczne i zoologiczne okazy to zaginionych zwierząt, to zbiór ptaków krajowych z daru hr. Kaz. Wodzickiego, to zbiór gąbek słodkowodnych prof. dr. Wierzejskiego, — kolekcya krajowych chrząszczy, motyli, — mięczaków, — mnóstwo zielników, zbiór jaj ptasich, — nader cenny okaz szkieletu niedźwiedzia jaskiniowego, jednem słowem, jestto niezmiernie cenne muzeum i bardzo starannie urządzone, ułatwiające pojęcie o florze, faunie i geologii w ziemiach polskich.
  Statut Akademii umiejętności zatwierdzony przez cesarza Franciszka Józefa d. 16 lutego r. 1872 przepisuje następującą organizacyę: protektora i jego zastępcę mianuje cesarz i zatwierdza wybór prezesa, jeneralnego sekretarza i wszystkich zagranicznych członków Akademii.
  Wydziały są trzy: filologiczny, historyczno-filozoficzny i matematyczno - przyrodniczy, każdy z osobnym dyrektorem i swoim sekretarzem.
  Członkowie Akademii dzielą się na różne kategorye: I. członkowie czynni, krajowi i zagraniczni, II. członkowie korespondenci, krajowi i zagraniczni.
  Członkowie czynni krajowi tworzą właściwie Akademię, rząd tejże zupełnie spoczywa w ich rękach i oni jedynie mają prawo do wyboru nowych członków, gdy przez śmierć miejsce się opróżni.
  Członkowie korespondenci są jakby kandydaci na czynnych, z których się ich kadry uzupełniają.
  Oprócz tych dwóch rodzajów członków istnieją przy Akademii komisye różnych osobnych działów, do których powołują przewodniczący ludzi oddających się studyom naukowym.   Członkowie komisyj jednak nie mają żadnych praw, tylko obowiązki uczęszczania na posiedzenia, słuchania rozprawy i brania udziału w pracach. Przewodniczącym w komisyi może być tylko członek czynny w Akademii; prace członków komisyj wtenczas dostają się do publikacyi, gdy miejsce w publikacyach i fundusze na wydawnictwa dla tychże wystarczą z poza członków czynnych i gdy przewodniczący się na to zgodzi. Komisye też mają swoich osobnych sekretarzy.
  Kancelaryę Akademii uzupełniają urzędnicy: bibliotekarz, adjunkt i skarbnik.
  Obecnie członków czynnych krajowych liczy Akademia 40, a zagranicznych koło 30; członków korespondentów krajowych 48 zaś zagranicznych 18.
  Pośród uczonych cudzoziemców mieszczą się Polacy z zaboru rosyjskiego i pruskiego. Corocznie z początkiem maja odbywa się uroczyste publiczne posiedzenie Akademii umiejętności z udziałem licznym osób obojej płci. Zarząd Akademii miewa osobne zebrania administracyjne oprócz sesyj naukowych.
  W r. 1902 weszło w życie ze zmianą statutu powiększenie o 6 liczby członków czynnych Akademii.
  Dotacya Akademii roczna od rządu i kraju wynosi 40.000 złr. Fundusz żelazny wzrósł do 111.000, fundusze na wydawnictwa 150.000, a na nagradzanie prac 180.820 złr.

Polska Akademia Umiejętności w Krakowie przy ulicy Sławkowskiej, rok 1928