Dzielnica VI - Wesoła

W XIV w. właścicielami gruntów tej okolicy byli Leliwici. W r. 1345 jest mowa o folwarku (praedium, allodium) bliskim kościoła ś. Mikołaja, a w r. 1347 ogród «ante portam b. Nicolay» nabył Spytek Leliwita, w r. zaś 1366 Jan, woj. sandom. (Leliwita) wydzierżawił wieczyście place swoje, obejmujące przestrzeń 8 całych dworów, przed bramą ś. Mikołaja cechowi tkackiemu. Okolica ta długo nazwy właściwej nie miała. W r. 1504 mowa jest o «hortus suburbanus ante civitatem Crac. retro eccl. s. Nicolai situs». W latach 1574 i 1575 określano ją jako przedmieście przed furtą Mikołajską i Nową bramą. Nazwa Wesoła pojawia się w pierwszej połowie XVII w. jako nazwa przedmieścia. R. 1639 «Wesoła, inaczej Radziwiłłowskie» jest własnością Katarzyny z Ostroga Zamoyskiej, która gruntu tego za opłatą czynszu ziemnego pozwoliła na budowanie domów. Pod r. 1674 i 1678 czytamy o «fundus Wesoła». Wesołą wymieniono między jurydykami zniesionemi w r. 1801 przez rząd austr. Zdaje się jednak, że jurydykami było kilka jej części z osobna — zob. Lubicz, Radziwiłłowskie, Strzelnica, Wesoła, a przynajmniej niektóre jej części zaliczano niekiedy do Kleparza.

  Ul. Lubicz.
R. 1670  król Michał dał był — na podstawie złych informacyj — Andrzejowi Gotkowskiemu grunt («fundum») z dawna zwane Ważyńskie i Naymanowskie za bramami Florjańską i Mikołajską, i pod nazwą Novum Lubicz pozwolił mu założyć tam miasto, z rynkiem, ratuszem, ulicami, magistratem, wójtem, ławnikami i dworem, przy równoczesnem wyłączeniu z pod jurysdykcji m. Krakowa. Teraz w r. 1671 przywilej ten cofa, gdyż było to z krzywdę praw Krakowa, którego Lubicz jest przedmieściem. W r. 1678 Lubicz nazwany jest znów tylko gruntem. W r. 1792 zapisano, że Lubicz jurydyka wskutek nowych ustaw ma być zniesiona, co też stało się w r. 1801. Pamiątką tej jurydyki jest dziś nazwa ulicy.

 Miejski Zakład ubogich pod nr 25 nazywają Ogrodem angielski m; ślad to dawnej jurydyki Radziwiłłowskie, zwanej także «na Angielskiem», która ciągnęła się między ulicami Lubicz a Kopernika. Na wschód od tego Angielskiego, między ulicami Lubicz i Kopernika było w XVIII w., a zdaje się i wcześniej, miejsce zw. Strzelnica zob. ul. Kopernika, kościół ś. Teresy i klasztor karmelitanek. Na planie kołłątajowskim z r. 1785 — podobno nieściśle — położono podpis «Strzelnica» na gruntach po stronie północnej całej ulicy Lubicz.

 Ogród Strzelecki jeszcze istniejący, założono przy ul. Lubicz pod koniec w. XVIII. — co do dawniejszych losów Strzelnicy — zob. ul. Kopernika, Strzelnica.

  Ul. Kopernika.
Pierwotnie (może tylko część jej bliższą śródmieścia) nazywano ulicą Mikołajską. Tu gdzieś, przy początku ulicy Kopernika była przez kilka wieków Strzelnica, zwana też Celestat, Sagittaria. Strzelnica ta czasem bywa nazywana «w bramie Mikołajskiej» — ale może to określenie odnosi się tylko do budynku, stanowiącego jej część składową. B. 1675 Rada m. Krak. zezwala «scholae iaculatoriae» wystawić  «altanam ibidem in loco iaculatorio ad antemuralia civitatis». Równocześnie nazywano Strzelnicę ogrodem: np. 1694 r.: «Strzelnicę, Sagittarium, hortum sagittarium». Czytamy także około tego czasu o «ogrodzie Cyrusowskim na Strzelnicy, potem xx. marków», a w r. 1697 jest mowa o Wesołej na miejscu Strzelnicy. Grabowski w jednem miejscu wyraźnie objaśnia, że «Celestat był to ogród w furcie Mikołajskiej, gdzie się odbywały strzelania do kurka». W tej stronie była może posiadłość zw. «Dwór królewski».

W r. 1787 w memorjale podanym Stan. Augustowi wymieniono Strzelnicę między jurydykami. W r. 1792 tę jurydykę przeznaczono na zniesienie, i potem zburzono budynek do niej należący. W Wykazie kamienic i domów... za Wolnego miasta zburzonych wymieniony jest «Celestat czyli szkoła rycerska... w bramie Mikołajskiej pod Gródkiem». Potem przez kilka lat Tow. strzeleckie miało strzelnicę przy pałacu w Łobzowie, skąd przeniesiono ją na ul. Lubicz 5.

 Loża masońska, gdzie dziś Kliniki uniwersyteckie, ul. Kopernika 1. 5 i 7. W r. 1809 po objęciu Krakowa przez wojska Księstwa Warszawskiego masonja tu się rozkrzewiła. Od aptekarza Likego zakupiono dom w ogrodzie przy kościele ś. Mikołaja od strony miasta, i tam była loża. Około r. 1816 rządy ościenne zakazały schadzek, naczelnicy masonji postanowili towarzystwo rozwiązać, a dworek z ogrodem darowali Akademji. Teraz jest tam Klinika. Według innych źródeł loża istniała do końca blisko r. 1822, a r. 1827 otworzono tu Klinikę. Do Kliniki dołączono też ogród Baumana przy ś. Mikołaju.

 Angielskie. Co do tego wiadomości są niejasne, owszem sprzeczne, nawet u Grabowskiego. Raz zanotował on «Radziwiłłowskie na Wesołej, pałacyk w ogrodzie, teraz może się to nazywa na Angielskiem». Wiemy o posiadłości zw. Radziwiłłowskie w roku 1639 — zob.  Wesoła, wstęp ogólny i ul. Lubicz. Była to jurydyka, którą w r. 1792 postanowiono znieść. Tenże autor zapisał gdzieindziej: «Angielskie, pałacyk na Wesołej wystawił Jacek Kluszewski». A dalej przytacza za Dodatkiem do Dzienn. rząd. nr. 27 rozporządzenie z 6 lipca 1829 o ogrodzie i pałacu Angielskie zw., na Wesołej gm. VIII, graniczącym od półn. z gruntami jurydyki dawniej Morsztynowskiej a teraz Jacka Kaweckiego (?) . Z własnej pamięci mogę przytoczyć, że w trzeciej ćwierci XIX w. nazywano «na Angielskiem» obecną posiadłość jezuitów, ul. Kopernika nr 24, 26, 28, 30; był tam duży ogród z pałacykiem w środku. Radziwiłłowskie rozciągało się w stronę wschodniej połowy ul. Lubicz, czego śladem nazwa «Ogród Angielski» do dziś dnia łączona z miejskim Zakładem ubogich tamże.

Kościół i klasztor ś. Łazarza, dziś Szpital powszechny i kliniki różne, nr 15, 17, 19. Pod r. 1607 zapisano: «ogród pana oświęcimskiego» (Padniewskiego), teraz oo. karmelitów czyli ś. Łazarza». Gdzieindziej czytamy: «1606 Carmelitae discalceati zbudowali się za ś. Mikołajem nad Wisłą, przy ogrodzie quondam Bonarowskim, kościołek i klasztor... gdzie przedtem brzydkie heretyctwo miało swe schadzki i kazania». W końcu XVII wieku woda z Prądnika z pod Olszy poprowadzona była przekopem na młyn Piaseczny i do ogrodu karmelitów na Wesołej. R. 1788 przeniesiono karmelitów do klasztoru ś. Michała na ul. Poselskiej, a klasztor ś. Łazarza z wielkim ogrodem oddano na szpital ss. Miłosierdzia. Później przeniesiono tu kolejno oddziały szpitala ś. Ducha. Tu także umieszczono kliniki.

Pawilon chirurgiczny państwowy, nr 21, 23. Tutaj  «między ś. Łazarzem a ogrodem Botanicznym był ogród Eugenjusza Dzieduszyckiego». Potem była to posiadłość, dom duży z ogrodem, Zakaszewskich, nast. hr. Antonich Potockich. Nie wiadomo, czy na pewnej podstawie pisze Dębicki, że Kluszewski założył tu ok. r. 1787 lożę wolnomularską w domu zbudowanym zdaje się na ten cel, bez okien od ulicy. Fakt jest, że dom ten, stojący jeszcze do pierwszych lat w. XX miał długi front bez okien zarówno na parterze, jak i na piętrze.

 Ogród botaniczny i Obserwatorjum, założone w końcu XVIII w., dziś nr 25. Obserwatorjum budowano za Stanisława Augusta. Plany dał Feliks Radwański, prof. mechaniki na uniwersytecie Jag. przed rozbiorem Polski.

 Kościół i dom jezuitów, w części może na jurydyce zw. Radziwiłłowskie czy na Angielskiem dziś nr 24, 26, 28 i 30 założony został w końcu trzeciej ćwierci XIX w., a nowy kościół Serca Jezusowego stanął w latach 1914-23.

 Kościół ś. Teresy i klasztor karmelitanek, dziś nr 42 i 44, fundacji Jana Szembeka, kancl. W. kor., stanął w latach 1719-1725. Według kroniki klasztoru było to miejsce dawnego cmentarza luterskiego, a sąsiednie Strzelnicy, której jednak istnienie tutaj w źródłach archiwalnych niejasne zostawiło ślady. Mianowicie przywilej Zygm. Augusta dany na Sejmie lubelskim r. 1569 przeznacza na założenie cmentarza ewangelickiego, raczej kalwińskiego, «hortum antiquitus Seyfrydowski dictum, Clepardiae extra moenia civitatis Cracoviae, ultra portam divi Nicolai, inter vias publicas versus Prosowiam tendentes, prope gimnasium Sagittariorum alias Strzelnica situm». A r. 1646 Władysław IV nakazuje rajcom m. Kr., «by grunt cmyntarz albo ogród Zayfretowski zdawna nazywany, na Kleparzu leżący, gdzie dissidentes in religione christ. względem nadania króla Augusta... ciała chować i grześć, zwykli... nadal mimo przywileju oo. discalceatów, dyssydentom na cmentarz pozostawiony był» . Zdaje się, że w obu tych nadaniach nazwa Kleparza przez pomyłkę została umieszczona. Na kilku starych planach Krakowa zaznaczono «Strzelnicę» między dzisiejszemi ulicami Lubicz oraz Topolową i jej zachodniem przedłużeniem. Jest jeszcze tam podpis ten na Planie upiększenia miasta z roku 1836. — Co do innej strzelnicy — zob. ul. Kopernika, Strzelnica, Celestat. Była jeszcze przez czas krótki druga ul. Kopernika zob. Stradom, ul. Koletek.

  Ul. Blich.
R. 1452 rajcy m. kupują od dwóch mieszczan ogród i staw za ś. Mikołajem. R. 1458 Kazimierz Jagiell. daje mieszczanom krak. przywilej na używanie wody z Rudawy «in fossato retro eccl. s. Nicolai extra muros Crac.», która tam płynie na młyny królewskie «super molendina nostra», dla celów «molendini, quod... pro panni, tele, barchanorum dealbatione... edificare decreuerunt»; a dalej zakład ten miejski nazwany jest Walkmole. To początek Blichu. R. 1465 Statut rymarzy krak. mówi o istniejącej Stad Bleiche. W XVI i XVII w. częste są o Blichu wzmianki, jako o «Mangel parchanistarum», «Dealbatorium civitatis, vulgo Plecha». Był jeszcze drugi Blich, — zob. Kazimierz.

O ogrodzie zw. Gutteterowski w XVI w. często spotykamy wzmianki.  Ogród był własnością prywatną, czynsz ziemny miastu płacono. W wieku XVII posiadali go jezuici; tam były sadzawice wielkie, miejsce kąpieli jezuitów. R. 1655 trzymali go jezuici od . Barbary. Później przeszedł w posiadanie Wielopolskich i nazywał się Wielopole i teraz (1846) tak się nazywa, będąc w ręku Librowskich. Dotąd są w nim te sadzawice. Cała ta część Wesołej zabudowała się domami dopiero pod koniec XIX w. — po części już w XX. Miejsce Librowszczyzny (nr 16 i 18) do dziś dnia częściowo stoi pustką.

 Pamiątką tej posiadłości są nazwy ulic: Wielopole i Librowszczyzna.

 Według jakiejś tradycji, tam, gdzie dziś wznosi się Bazar, ul. Wielopole nr 1, był niegdyś cmentarz kalwiński. Do końca XIX w. było to niewielkie wzniesienie terenu między początkami ulic Wielopole i Starowiślną - zwane Psią górką.

  Ul. Librowszczyzna.
 zob ul. Wielopole.

  Ul. Morsztynowska.
Jest to pamiątka dawnej jurydyki Morsztynowskiej, czy folwarku niegdyś Gutteterowskiego, potem Mornsteinowskiego, który od Dąbia ciągnął się aż w stronę kościoła ś. Mikołaja — zob. Angielskie, tudzież «Arena prope s. Nicolaum».

   Ul. Grzegórzecka.
 R. 1388 synowie Jana Burka (sic), stolnika sandom., sprzedają miastu wieś Grzegorszkowicze (albo Grzegorgowicze), za kościołem ś. Mikołaja nad brzegiem Wisły. Zwano je też Grzegorzowicze, Grzegorzewice, Gregorsdorf. Nazwa Grzegórzki pojawia się może po raz pierwszy w r. 1542. W średnich wiekach Grzegórzki i Rąbie (Eichwald) stanowiły całość, czy nierozdzielną parę miejscowości, jak wynika z szeregu aktów i dokumentów. Nazwa ulicy jest śladem dawnej wsi podmiejskiej.

Różne dawne części Wesołej i miejscowości tamże, bliżej nie określone:

 Kappy czyli topnie, których było kilka za bramą Nową.

 Ogród Celestowski i ogród ołowny albo Ołowny dwór, czyli skład ołowiu miejski. R. 1631 Ołowny dwór. R. 1694 ogród Celestowski «aream prope litus Istulae antiquioris meatus in suburbio extra portam Novam, contiguitate vicinali adjacentem quondam depositorii plumbi». R. 1623 «dwór p. Mikołaja Wolskiego, marsz. w. k. za ś. Mikołajem z kielką domów spalono złośliwie».

 Ogród Lob sey Got. «Ok. r. 1500 Heydek pisze: bey deme czu der Stadwerk ist Lob sey Got, gibt XII gros. Schrottel tenet. Miejsce z tem nazwaniem przynoszące dochód miastu; mniemam, że było gdzieś na Wesołej przy ś. Mikołaju». R. 1517 zapisano w akcie urzędowym ogród Globet sey Got, nie określając bliżej gdzie położony.

 Arena prope s. Nicolaum, miejsce często w średnich wiekach wymieniane. Piaski folwark niegdyś Gutteterowski czyli Mornsteinowski, na wschód od Wesołej, a na północ od Dąbia, może rozciągał się dawniej w stronę kościoła ś. Mikołaja i obejmował dalszą część dzisiejszej ul. Kopernika, oraz wschodnią stronę Wesołej. I z tem zapewne w związku jest młyn Piaseczny, który z przedmieściem Piasek nic wspólnego nie ma. R. 1303 mowa jest o ogrodzie «zwishen sente Nicolaus unde der santmul»; od r. 1327 przechodzi na własność Mikołaja Wierzynka, często potem wspominany w XVI w. jako Sandmule, molendinum Arene, Zantmuel itp. W r. 1514 Jan Mornstyn zeznaje, że darował żonie «dy helfte seynes vorwergs vor St. Niclos Thor bey der Sand-mole gelegen». W Revisio z r. 1659 młynów na obwodzie Krakowa, zniszczonych w czasie walk ze, Szwedami, mowa jest o «miejscu młyna za ś. Mikołajem» i zaraz potem o «miejscu młyna Piasecznego». Grabowski, wypisując te szczegóły, dodaje uwagę: sądzę, że to na Piaskach, za ogrodem Botanicznym; jest tam koryto wybrane». Domysł to nietrafny. Koryto nowe od rzeki Prądnik, «przekop na młyn Piaseczny», jak już była mowa było nie za ogrodem Botanicznym, ale bliżej, przy ogrodzie karmelitów ś. Łazarza. Ten sam Grabowski z tejże Rewizji 1659 r. notuje, że przy miejscu dawnego «młyna za ś. Mikołajem» jest «mostek świeżo zbudowany dla przejścia do wsi Dąbie, ale woda nie idzie pod ten mostek, bo jest wyżej ku Dąbiu obrócona». Później już nie słychać ani o tym młynie Piasecznym, ani o przekopie, prowadzącym ku niemu wodę z Prądnika, czyli dzisiejszej Białuchy.

 Dwór królewski. R. 1607 wymieniono: «Dwór królewski, młyn».  R. 1609 było to miejsce,na Wesołej, pomiędzy u Bożej Męki ś. Mikołaja i pomiędzy Blichem miejskim. W księdze poboru szosu z r. 1609 piszą: Dwór królewski, dom i folwark pani Cyrusowej, teraz Kownackiego kuśnierza». Może to była posiadłość za bramą Mikołajską.

Konratowskie.  R. 1602 «domus, curia et hortus extra Novam portam in ripa Istulae, vulgo Conratowskie dicta». W r. 1625 Konratowskie, dworek, był własnością miasta. Oczywiście w pobliżu Starej Wisły albo w okolicy ulic ś. Gertrudy, czy ś. Sebastjana, albo przy końcu ul. Wielopole, w pobliżu ul. Dietlowskiej.