Dzielnica III - Nowy Świat

Nazwa to niezbyt dawna. Na okolicę tę podmiejską zachodnio południową składały się różne posiadłości i miejscowości, których nazwy w różnych czasach rozciągano na większe powierzchnie tej późniejszej dzielnicy. Wspólną ich cechą było nizinne położenie i bagnistość gruntu. Według Grabowskiego przedmieście za bramą Wiślną zwano na Stróży w XVI w. Nazwa ta pochodziła od poboru miejskiego, zwanego «Stróża rybna». Odnośny urząd mieści się początkowo, a według pisarza miejskiego, Heydeka, jeszcze na pocz. XVI w. przy odnodze Rudawy, zwanej Niecieczą, płynącej przez (dzisiejsze) Błonia, koło cmentarza żydowskiego. Kiedy pojawiła się nazwa Nowy Świat, dokładnie oznaczyć trudno. W r. 1578 znajdował się w tej stronie «dwór p. woj. krak., zapewne ten, co jeszcze teraz zowią na Tęczyńskiem, albo na Rędziszowie». Byłaby to posiadłość dziś ul. Straszewskiego, nra 14-15. W XVII w. okolicę tę zwano Żabikruk. (R. 1664 wymieniono Żabikruk między stawami. Miasto «ma nań przywilej Vladislai regis z r. 1426, lecz zarósł i pożytku nie czyni») R. 1603 biskup Maciejowski z kapitułą odstępuje miastu «fundi Żabikruk partem eam quae extenditur a via publica e porta Istulana prodeunte ad canalem, usque e platea civitatis inter curiam episcopalem et eccl. s. Francisci ad alveum fulvii Rudawa profluentem». W r. zaś 1608 jest mowa o domu, «który leży między stawy nad Rudawą za stajniami króla JMci jedną a drugą stroną Wiślnej brony, zdawna nazwanym Prochownia» . Z aktu z r. 1663 dowiadujemy się, że za Wiślną bramę Rudawa płynie naprzód koło Stajen biskupich a potem królewskich. Do tej sprawy Grabowski dodaje wyjaśnienie, że «prócz koni na Zamku resztę koni król. trzymano poza jego obrębem», i zwraca uwagę, że na rycinie z widokiem Krakowa w dziele Bruina widać w pobliżu u podnóża Wawelu, w tem miejscu, gdzie się zaczyna Nowy Świat budynki, a nad niemi napis: Stabula S. R. Majestatis. Twierdzi on także, iż Stajnie biskupów krak. naprzeciw ich pałacu na przedmieściu Nowy Świat istniały «aż do bliskich nam czasów» (Na planie, będącym kopją z r. 1824 planu Krakowa z wsiami okol. z r. 1783 Stajnie biskupie zaznaczono przy dzisiejszej ulicy Straszewskiego od ul. Zwierzynieckiej aż blisko do Grobli). W znanych nam zapiskach z XVII w. nie występuje nazwa Nowy Świat. Grabowski twierdzi — nie przytaczając świadectw — że «przedmieście na dawnych stawiskach pod Zamkiem już w r. 1674 miało tę nazwę». W r. 1787 w memorjale podanym przez m. Kraków Stanisławowi Augustowi (rzadki druk) wymieniono to przedmieście między jurydykami.

W tej okolicy znajdowały się różne odrębne własności. Pod r. 1610 zapisano «dwór ks. opata tynieckiego za ś. Franciszkiem; w tymże ukazano kamienicę przy dworze p. Tęczyńskiego».

 «Na Stróży, przedmieście za bramą Wiślną w XVI wieku», zapisał Grabowski w jednem miejscu, a gdzie indziej przytwierdza, że Na Stróży było tam, gdzie teraz Nowy Świat Podzamcze. Nie wiemy, czy to twierdzenie jest ścisłe. Może tak nazywano tylko jakąś część Nowego Świata. W każdym razie nazwa ta nie była tu pierwotną. W średnich wiekach i potem miejsce «Na Stróży» znajdowało się przy Błoniach, koło Kawiorów. Urząd miejski, Stróżę, i nazwę miejsca przeniesiono stamtąd na przedmieście za bramą Wiślną dopiero około połowy XVI w. R. 1576 zapisano «hortus dni Weysz» nad Rudawą w okolicach jak Żabikruk. Jeśli słusznie Grabowski  zanotował, że «Nowy Świat i Podzamcze dawniej nazywały się na Stróży» to mogłoby być, że był czas, kiedy do Nowego Świata zaliczano też i Podzamcze ale to wątpliwe. Niegdyś stanowiło ono dzielnicę wcale obszerną. W r. 1616 i 1625 nazwano je przedmieściem, w zapiskach z lat 1660 i 1637 figuruje jako «civitas Subcastri Crac.»  w zapiskach z lat 1644 i 1776 wymienione jest jako jurydyka.

 Plac na Groblach
Pamiątka to posiadłości, która znajdowała się w tej okolicy, lecz podobno mniejszy odeń obszar zajmowała. «Groblę królewską» zapisano już w r. 1575 «w rękopisie starym». Na planie z r. 1783 jest miejsce «Groble inaczej jurydyka Tarłowska». Zwano je też «gruntem Tarłowskim». «R. 1709 w Lustracji Wielkorządów krak. zapisano dworek oo. jezuitów od ś. Macieja, Hiszpanją zwany. «Tak nazywano dom murowany pod Zamkiem na Groblach, czyli jak teraz (w r. 1842) w części zwanej Nowy Świat; był potem własnością Dzianottych, Westenholza... a stoi nad otworem kanału, który z miasta nieczystości prowadzi ku Wiśle».  Jeszcze po połowie XIX w. był środek tego placu silnie zagłębiony i częściowo wypełniony wodą, według tradycji dawny port Wiślany.

Plac Na Groblach dawno temu

Plac Na Groblach podczas targu

Plac Na Groblach w 1896 roku

Plac Na Groblach w czasie powodzi

Ul. Zwierzyniecka.
 Tutaj leżał Ogród królewski «hortus noster», wspomniany w r. 1515 w liście Zygmunta I do Barbary Zapolyi. Pod r. 1551 znaleźć można zapiskę o ogrodzie Erazma Czeczotki a w r. 1621 w spisie domów wyliczono «Biskupie stajnie i około nich domki, stajnie p. Barzego i około nich domki aż po ogród J. Kr. Mci i we dworze JPani Myszkowskiej nad Rudawą». Do tego wyjaśnia Grabowski: «ul. Zwierzyniecka uregulowana dopiero w r. 1842. Wtedy rozszerzono ją i zasypano sadzawice. Browary i plac zw. Królewski ogród jest to wielki, obmurowany plac, gdzie rząd ma składy drzewa. Na placach tych były dawniej sadzawice. Historja ogrodu mało znana». Może to place wojskowe od ul. Zwierzynieckiej, nr 24, 26, 28, dochodzące do placu Groble i Powiśla. Tu go zaznaczono na dawnym planie otoczenia Krakowa. W tej też stronie, ale dokładnie nie wiemy gdzie, znajdował się ogród Królowej. R. 1527 zapisano: «pro 27 canalibus a S. M. Reginali, ad suum hortum». A pod r. 1535 zapiska wyraża się nieco dokładniej: «domus in ferali, penes hortum S. M. Reginalis». Przy końcu ul. Zwierzynieckiej, w pobliżu mostu nad Rudawą, dziś zniesionego, było nad Wisłą po zachodniej stronie ujścia Rudawy miejsce zw. Brzeg. Zaznaczono je tak na starym planie Krakowa z r. może ok. 1700, a na planie z czasu ok. r. 1800 czytamy tam: «Brzek».

Ulica Zwierzyniecka na starej pocztówce

Most przez Rudawę na ul. Zwierzynieckiej

Plac Kossaka. Na pierwszym planie widoczny most przy ul. Zwierzynieckiej nad Rudawą. Po prawej widoczny nieistniejący już dziś dworek oraz fragment Kossakówki. Po lewej w tle widoczna kamienica przy ul. Wygoda 8. Lata 1895-1900 ,

Fragment ul. Zwierzynieckiej - dworek "Pod Pawiem"

Fragment ul. Zwierzynieckiej podczas powodzi. Po lewej widoczny dworek "Pod Pawiem",
a po prawej fragment rogatki Zwierzynieckiej. Rok 1903.

 Ul. Wygoda.
 W spisie jurydyk z XVII w. występuje: Wygoda, własność Fr. Cezarego, sprzedana w r. 1687 Michałowi Czernemu, kaszt. oświęcimskiemu. Jurydykę tę zniesiono w r. 1801. Pamiątką jej ulica tej nazwy.

Ul. Smoleńsk.
Smoleńsk, dziś ulica, stanowiąca część przedmiejskiej dzielnicy Nowy Świat  dawniej był osobną dzielnicą, nazywaną czasem też Smoleńsko. Początkiem jej był dwór Smoleńsk Jana Myszkowskiego z Mirowa, nabyty w r. 1543 przez Jana Żukowskiego z Bystrzyc, który przeznaczył go na szpital i kościół. Ale dopiero w r. 1646 bisk. krak. Gembicki zniewolił przywłaszczycieli posiadłości do wystawienia kościoła i szpitala, a te w r. 1817 włączono do krak. Tow. Dobroczynności. Kościół zwał się Bożego Miłosierdzia. Nazwa obejmowała obok tej posiadłości przestrzenie jeszcze inne. W ten bowiem tylko sposób można wytłumaczyć wiadomości, że w r. 1621 Smoleńsk zapewne należał do Wielkorządów krak., a w roku 1725 grunt Smoleńsko zwany, należący do p. Drohojowskiego, stoln. bielsk., uważano za alienowany od dawnego właściciela, miasta Krakowa. Było tam domów do 40. «Na Smoleńsku nie dał się żaden popisować, powiadając, że do Zamku należą». Były tu gorzelnie, składy drzewa i węgla. W latach 1674 i 1678 spotykamy zapiski o «gruncie Smoleńsko» i «fundus Smoleńsk». W r. 1787 w memorjale podanym przez miasto Stanisławowi Augustowi mowa jest o jurydyce Smoleńsko, a w r. 1792 jurydyka ta wskutek nowych ustaw miała być zniesioną.  Kościołek wyżej wspomniany istnieje do dziś dnia przy ulicy Smoleńsk. W r. 1709 był dworek jezuitów na Smoleńsku, zwany Wenecja; wymienia go Lustracja Wielkorządów, rękop. z r. 1709. Poza końcem dziś ul. Smoleńsk, między Błoniami a ul. Zwierzyniecką, na «Bruljonie mapy wsi instytutowych» z r. 1821 zaznaczono «folwark Swoboda».

Ul. Wolska.
R. 1598 wspomniana jest «ul. Różana od błonia», co naprowadza Grabowskiego na przypuszczenie, że może tak wówczas zwano dzisiejszą ul. Wolską, co jednak wątpliwe. Ten sam autor nieco dalej stwierdza tamże, iż ul. Różana, plat. Rosarum przez cały wiek XVI wspominana jest na przedmieściu Piasek, że w r. 1598 jest jeszcze jakaś «ul. druga Różana dicta» i przypuszcza, że w roku tym ul. Wolską zwano albo Różaną albo Garncarską. Prawdopodobnie ul. Różana leżała w obrębie dzielnicy Piasek. Nazwę obecnej ulicy jako Wolskiej spotykamy w r. 1836.

Kochanów, nazwa realności róg. ul. Wolskiej i Straszewskiego (nr. 22). Grabowski w swoich Wspomnieniach pisze, iż r. 1839 Jacenty Kochanowski kupił domki i ogrody na lewo od ul. Wolskiej i postawił hotel, który nazwał Kochanowem.

Ulica Wolska

Ulica Wolska w 1915 roku

Ulica Wolska podczas wylewu Rudawy w 1899 roku

Ulica Wolska podczas wylewu Rudawy w 1925 roku

  Ul. Retoryka.
 Nazwa ulicy jest nowsza, ale dana na pamiątkę dawnej posiadłości tejże nazwy. Retoryka albo Ossolińszczyzna; zapiska bez daty. W pierwszej połowie XVII wieku, w Statucie tokarzy, Retoryka wymieniona między dworami w r. 1644 i później nieraz między jurydykami; dalsze zapiski z XVII w. nazywają ją gruntem, fundus. R. 1801 rząd austr. zniósł jurydyki duchowne i prywatne, a między niemi Retorykę.

Ulica Retoryka z rzeczką Rudawą na odcinku między ul. Smoleńską i pl. Kossaka

Ulica Retoryka z rzeczką Rudawą

Ulica Retoryka, Dom Egipski i płynąca Rudawa

  Ul. Tarłowska.
Pamiątka to jurydyki Tarłowskiej.

Dwór Myszkowskich. R. 1603 czytamy zeznanie: «gdym mieszkał we dworze JPanów Myszkowskich przed Wiślną bramą». Zapewne to ten sam dwór, który zwano Smoleńskiem.