Kościół św. Krzyża

  Kto i kiedy założył ten kościół, niewiadomo. Istnieje tylko podanie, że koło r. 1200 biskup krakowski Fulko, czyli Pełka, utworzył nową parafię i wystawił dla niej kościół pod wezwaniem św. Krzyża. Pierwszą o nim wiadomość pewną mamy z r. 1244, z przyczyny przeniesienia ze wsi Prądnika kanoników św. Ducha de Saxia przez biskupa Prandotę do Krakowa, których umieścił przy kościele parafialnym św. Krzyża i budynki murowane im oddał wraz z obowiązkami duszpasterstwa.
  Z pozostałych murów da się wywnioskować, że najstarszą częścią kościoła św. Krzyża jest prezbiteryum z dzikiego kamienia zbudowane, do którego potem zakonnicy zwani u nas Duchakami, przystawili sobie różne do swoich potrzeb zastosowane uzupełnienia, jak kryte schody z klasztoru na ambonę i chór muzyczny; oratoryum na piętrze, karcer z okienkiem, skarbiec i zakrystyę. Główna jednak przebudowa kościoła nastąpiła w XIV wieku, jakto widać z planu nawy głównej ze sklepieniem opartem na jednym w środku filarze. Nadaje mu to bardzo oryginalny wygląd. Podobnie zbudowaną jest z filarem na środku zakrystya przy kościele św. Katarzyny i jedna sala dolna w zamku na Wawelu najdawniejsza, w narożniku od kościółka św. Idziego, którą stawiał Kazimirz W. Części te są z cegły i w ogóle całość przedstawia się w stylu
ostrołukowym. Posadzka w kościele leży dużo niżej od poziomu ulicy, przeto przy podjętej w r. 1896 restauracyi odkopano kościół wokoło i odsłoniono cokół kamienny. Oś prezbiteryum nie schodzi się dobrze z osią nawy głównej, co też każe wnosić, że budowa kościoła odbywała się w różnych, nawet od siebie odległych czasach.
  Przy kościele św. Krzyża znajdował się też szpital dla obojga płci chorych, nad którym opiekę z reguły swej spełniał zakon Duchaków. Pierwotne budynki drewniane biskup Iwo zamienił im na murowane.
  W XIV wieku stanął tu obok drugi kościół pod wezwaniem św. Ducha. Mieściły się też tu dla obsługi kalek i chorych żeńskich siostry tego samego zakonu, zwane Duchaczkami. Jest o nich wiadomość z roku 1425. Istniała przy kościele św. Krzyża szkoła parafialna w budynku drewnianym, z którego przeprowadził ją w r. 1474 do murowanego magister Mikołaj z Opawy, przełożony Duchaków. Z epoki gotyckiej dochowała się w kościele św. Krzyża bardzo piękna bronzowa chrzcielnica, ozdobiona płaskorzeźbami i napisami, która jest dziełem Jana Preudenthala z r. 1420, tego samego, co odlewał dzwon największy dochowany w wieży kościoła Maryackiego.
  W r. 1528 w końcu kwietnia wszczęty koło Nowej bramy pożar zniszczył prawie połowę miasta, w którym spaliły się ze szczętem: klasztor, szpital, obydwa kościoły św. Krzyża i św. Ducha ze wszystkiemi dokumentami i aktami, że musiano od żyjących świadków dotyczące wiadomości pod względem uposażenia nowo spisać pod przysięgą. Król Zygmunt I je zatwierdził Duchakom. Stalle w charakterze gotyckim pod chórem dochowane muszą już pochodzić z lat następnych po pożarze.
  Piękny w stylu odrodzenia ołtarz Matki Boskiej w nawie po prawej stronie wielką jest ozdobą kościoła św. Krzyża, oraz świeżo przywrócony tryptyk umieszczony po lewej stronie w wieży, którego części znaleziono na strychu plebanii. Są to zabytki wieku XVI. Ołtarz wielki zaś z Chrystusem Ukrzyżowanym, stalle w prezbiteryum, ambona, chór muzyczny z organami pochodzą z XVII wieku. W posadzce są płyty dawne nagrobkowe, ale bardzo starte przez chodzenie po nich.
  W skarbcu przechowują się ozdobne kielichy, ale najcenniejszym zabytkiem jest relikwiarz w kształcie krzyża, gotycki, misternie wykonany z godłem księży Duchaków.
Zakon ten coraz bardziej upadał, szpital pod ich opieką utrzymywany również niszczał, że ilość chorych z 300 zeszła w XVIII wieku do 100.
  A gdy w r. 1788 umarł ostatni zakonnik, ks. prymas Michał Poniatowski, tegoż samego roku parafię św. Krzyża oddał w ręce księdza świeckiego. W klasztorze ulokowano księży emerytów przeniesionych od św. Marcina.
  W r. 1821 Senat Wolnego miasta Krakowa nabył od ks. Emerytów gmach poszpitalny i umieścił w nim chorych umysłowo i wenerycznych. Emeryci zaś przenieśli się do Marków na ulicy Sławkowskiej. Do parafii św. Krzyża oprócz najbliższej części miasta należy wieś Prądnik biały.
  Opustoszały kościół św. Krzyża doczekał się gruntownej restauracyi kosztem miejskiej kasy oszczędności przeprowadzonej w r. 1896 i 1897 ze znajomością rzeczy pod kierunkiem T. Stryjeńskiego i Zyg. Hendla architektów krakowskich. Tylko fatalnie zeszpecono przytem wnętrze tej nader oryginalnej świątyni przywróceniem niezgodnych zupełnie ze stylem kościoła malowideł z czasu stylu barokowego. Na bielonych ścianach umieszczenie jaskrawych ornamentacyj i kolosalnych banalnych figur bez wartości pod względem sztuki, sprawia nader przykre wrażenie. Zatracają one piękność linij architektonicznych w sklepieniu i po ścianach.
Malowidła te nie są wcale dziełem Stan. Wyspiańskiego, tylko odtworzeniem na nowym tynku śladów dawniejszych, skopiowanych przez owego artystę z polecenia konserwatora na tej samej wielkości kartonach.

Kościół św. Krzyża, stan po wyburzeniu zabudowań Duchaków. fot. 1895

Plan kościoła