Godła rzemieślnicze i przemysłowe krakowskie

Poniżej prezentowane są „godła rzemieślnicze" czyli godła dawniejszych cechów krakowskich w podobiznach pieczęci cechowych. Dawniejsze bowiem pieczęcie cechów są i z myślą pojęte i odznaczają się artystycznem ujęciem rysunku. Pieczęcie były znakiem uwierzytelniającym i nadającym moc prawną aktowi, pismu, którym bywał opatrzony. Jakże dziwnie zimno i nieartystycznie wyglądają dzisiejsze pieczęcie warsztatów rękodzielniczych i zakładów przemysłowych, na których widzimy tylko sam napis firmowy, napis rozmieszczony jak bądź, dłuższy lub krótszy, różnego kształtu literami. Dzisiejsze, tak pretensjonalnie nazywające się „zakłady artystyczno - malarskie, introligatorskie, krawieckie itp., najmniej ujawniają tego „artyzmu" na pieczęciach, których używają. Nie znają bowiem przeważnie dzisiejsi członkowie „stowarzyszenia" ' rękodzielniczego czyli rzemieślniczego ani pieczęci swych praojców i dawnych braci-mistrzów cechowych, nie znają i godeł swego rzemiosła, godeł, których ich poprzednicy używali na pieczęciach na równi z godłami herbowemi państwa polskiego, z godłami rodowemi szlachty i mieszczan. Godłami cechowemi ozdabiali także wnętrza swoich warsztatów, zawieszali je w kształcie artystycznie wykonanych znaków na zewnątrz przed swoją pracownią, haftowali i wyszywali te godła na chorągwiach cechowych, na całunach żałobnych i stroili niemi w kościele ołtarz cechowy, przy którym powielokroć do roku słuchali nabożeństwa. Godło bowiem cechowe było dla nich klejnotem, którym szczycili się i który czcią otaczali. Godłami cechów krakowskich, wzorowanemi na pieczęciach cechowych, ozdobił też górne pola nawy kościoła NR Marji w Krakowie Jan Matejko, biorąc je do swoich mistrzowskich projektów polichromii lego kościoła.
Pieczęcie cechowe, pochodzą od połowy XIV wieku aż do wieku XX-go. Najmniej jest ich z czasów średniowiecza, bo tylko z drugiej polowy XIV wieku jest pieczęć rzeźników i paśników; z wieku XV-go grzebieniarzy i łuczników, krawców, złotników, stolarzy. Ta mała ilość pieczęci cechowych z wieków średnich jest bez wątpienia przypadkową, to znaczy, że z tych czasów zachowało się ich tylko niewiele. Cechów bowiem w średniowieczu, którzy mieli swoje pieczęcie z godłami, było daleko więcej. Najwięcej pieczęci przypada na wiek XVI-y i XVIII-y. Każda z tych pieczęci ma znamiona stylowe swojej epoki. Również pod względem sfragistyczno-heraldycznym pieczęcie cechowe mają znamiona współczesnych im pieczęci innych stanów; więc szlachty, duchowieństwa. Tak, jak te ostatnie, mają pieczęcie cechowe kształt okrągły tub owalny, godła cechowe umieszczone są także na tarczy: gotyckiej czy później renesansowej i barokowej (kartuszu), lub wreszcie na polu środkowem pieczęci. Napisy czyli legendy biegną w otoku pieczęci. Język napisów jest oczywiście językiem łacińskim do końca XVIII-go wieku, bo język ten był urzędowym w ustroju miejskiem a za nim i w ustroju cechowym, chociaż mistrze cechowi i towarzysze językiem tym nie władali. Spotykamy także napisy pieczęci w języku niemieckim, o ile cech taki miał przewagę braci cechowej pochodzenia niemieckiego, lub napisy w języku polskim, który pojawia się dopiero w XVI-ym wieku (na pieczęci paśników z r. 1575). Godła cechowe, które widzimy na pieczęciach cechów krakowskich, przedstawiają 1) narzędzia rzemieślnicze, których cech w swoim rzemiośle używał. Oczywiście są to tylko pewne narzędzia tego rzemiosła i to takie, które swym wyobrażeniem są niejako *godłem mówiącem" o nazwie rzemiosła. To samo znaczenie mają godła 2) przedstawiające wyroby rzemieślnicze odpowiedniego cechu. 3) Czasem godła rzemieślnicze jednej gałęzi rzemiosła obejmują pierwszy i drugi rodzaj razem: to jest narzędzie w połączeniu z przedmiotem wyrabianym. 4) Za godło cechowe mniej już używa się na pieczęci wyobrażenia patrona cechowego, którym był zawsze jakiś święty lub święta. Cechy bowiem dawniejsze, jako korporacje w głównej mierze religijne, miały obranego przez siebie świętego patrona kościelnego i to tego, który według tradycji najbliżej zawodowem zajęciem na ziemi łączył się z rzemiosłem cechowem. Więc np. św. Józef jest patronem cechu ciesielskiego, św. Eligjusz patronem złotników i t. d.
5) Najmniej godeł cechowych jest takich, które nie są w bezpośrednim związku z rękodziełem n. p. gryf w godle drukarzy, półksiężyc w godle mieczników, wąż w godle ślusarzy, w reszcie godeł, w których znajduje się herb miasta w połączeniu z godłem „mówiącem" cechowym. Do tego najogólniejszego scharakteryzowania godeł rzemieślniczych dodać należy jeszcze znamienny szczegół, że niektóre godle maja tarczę „herbową" nakrytą koroną królewską; godło szewców ma nawet Tę koronę na tarczy herbowej wraz z innymi emblematami. To „udostojnienie" koroną królewską godeł niektórych cechów nie było oczywiście przypadkowem. Wyjaśnienia tego faktu nie wciągamy do niniejszych, najogólniejszych uwag o godłach rzemieślniczych krak.
W pracy tej podaliśmy "godła rzemieślnicze", nie ograniczając się do godła wziętego z jednej tylko pieczęci cechu, lecz podaliśmy wszystkie pieczęcie każdego cechu, o ile zdołaliśmy je do każdego cechu zgromadzić. Chcieliśmy przez to wykazać czy i jakiej zmianie godło to z biegiem czasu ulegało. Trzeba stwierdzić, że zasadniczych zmian godła cechowe rękodzielnicze nie wykazują, pozostają jednakie, jak to zresztą jest znamieniem każdego „godła herbowego". Pewne zmiany powstawały dopiero wtenczas, kiedy n. p. jeden cech, obejmujący kilka zawodowo zbliżonych do siebie rękodzieł, czyli tak zwany „cech wspólny", rozdzielał się na pojedyncze osobne cechy, lub odwrotnie, kiedy cech samoistny wskutek zmniejszonej wytwórczości swojego rękodzieła lub zastąpiony produktem fabrycznym (n. p. gwoździarze, iglarze, ryngmacherowie) złączył się z rękodziełami innemi lub wreszcie przesiał istnieć jako osobny wytwórca (np. sadelnicy itp.).
 Podobizny pieczęci podaliśmy z małymi wyjątkami w zdjęciach z oryginalnych odcisków pieczęci cechowych. Wskutek tego zachowany jest charakter każdego godła z różnych czasów, co uważaliśmy za potrzebne do charakterystyki każdego godła i podobizny pieczęci jako zabytku sztuki rytowniczej (przez złotników wykonywanej) i jako oryginalnego materjału żródłowego do sfragistyki polskiej. Wprawdzie nie wszystkie godła na podobiznach pieczęci są zupełnie wyraźne w reprodukcji, z powodu słabego. lub zniszczonego oryginalnego odcisku, lecz korzystający z tych godeł może łatwo odtworzyć dla swego użytku rysunek godła, posługując się przy tem opisem słownym godła cechowego, który to opis staraliśmy się podać dokładnie. W opisach użyte są wyrażenia heraldyczno-sfragistyczne (n. p. strona prawa znaczy strona lewa od widza), ponieważ pieczęcie cechowe są na równi z pieczęciami innych stanów i do nich opis naukowy heraldyczny tak samo się stosuje. Nie uwzględnia jednak ten opis poza godłem rękodzielniczem, wszystkich szczegółów, których wymaga naukowy opis sfragistyczny. Powstało to stąd, że praca ta, musiała być zwłaszcza w dzisiejszych czasach jak najwięcej zwięzłą. Zresztą najlepszem opisem są podobizny pieczęci.

__________________________________________________________________________________________________

 

APTEKARZE (pharmacopolae). Nie tworzyli pierwotnie zawodowych związków. Godło, które każda apteka, zwyczajem średniowiecznym, umieszczała jako wywieszkę nad wejściem i w izbie aptecznej, wreszcie malowane na szyldzie, było znakiem orjentacyjnym, podobnie jak godła rożnych szynków i godła domów przed zaprowadzeniem malowanych szyldów z napisami i tabliczek z numerami domów. Apteki zachowały i zachowują do dziś zwyczaj przybierania dla siebie rożnych „godeł orjentacyjnych", które nie mają najczęściej żadnego związku z zawodem aptecznym.
W Krakowie mają najstarsze apteki następujące „godła" : 1) założona w r. 1643 „podzłotą głową" t. j. głowa kobieca złocona, 2) „pod słońcem" (tarcza słoneczna z wystrzelającemi skręconemi promieniami), 3) „pod złotym tygrysem", 5) „pod koroną" (złota korona na poduszce), 6) „pod „białym orłem", 7) „pod gwiazdą" (złotą) i t. p.
Zawodowe godło przyjęli aptekarze krakowscy po zawiązaniu się w „gremium" w r. 1800.

Na pieczęci z tegoż roku z napisem: SIGILLUM GREMII PHARMACEUTICI CRACOVIENSIS ANNO 1800, przedstawiona jest na odcinku ozdobionym 3-ma girlandami: postać męska stojąca Asklepiosa, w zawoju na głowie, zwrócona wprost; w prawej ręce trzyma laskę, lewa oparta jest na „ołtarzu", ozdobionym 2 girlandami i napisem: Saluti Publicae. Na ołtarzu czara, z której wydobywa się płomień.

 Gremium aptekarzy, obejmujące nietylko aptekarzy krakowskich, lecz także z b. Galicji zachodniej, utworzone w drugiej połowie XIX w., miało na swej pieczęci: czarę na cienkiej okrągłej lasce, około której owija się wąż ku górze ponad czarę. Na pieczęci jest wokoło napis — GREMIUM APTEKARZY GAL.(icji) ZACH.(odniej) w Krakowie.

 Jest to właściwie t. zw. „laska Eskulapa", atrybut mitycznego lekarza Greków: Asklepiosa, którą przedstawiano jako pałkę owiniętą wężem. Dodano do niej u goóy czarę. Z wężem i czarą przedstawianą jest także „Hygiea": postać niewieścia w klasycznym stroju, trzymająca po prawej ręce czarkę, z której pije wąż owinięty około jej postaci.

Laski Eskulapa, jako symbolu sztuki lekarskiej, używają również i lekarze. (zob. Chirurdzy).

__________________________________________________________________________________________________

BALWIERZE (barbitonsores), Godło ich podaje minjatura w kodeksie B. Behema (1505) wraz z godłem chirurgów i łaziebników: na tarczy gotyckiej jest wyobrażona okrągła puszka z przykryciem, po jej stronie prawej i lewej brzytwa otwarta, klingą na dół a oprawą brzytwy ku górze zwrócona. — U spodu minjatury są 3 miednice okrągłe.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

BARCHANNICY (barchanici, barchanistae). Przeważnie stanowili cech wspólny z tkaczami . (Ob. Tkacze). W Krakowie mieli cech odrębny i w pierwszej połowie XVI w. (r. 1539) mieli już swoją pieczęć z napisem: + S : FRATERNIT; BARCHANIC • CRAC •, która ma na tarczy herb miasta Krakowa t. j. mur z 3-ma basztami z krenelażami o jednem oknie w każdej, w murze brama. Nie jest to więc właściwe godło barchanników. Współczesny krakowskiemu cech barchanników kazimierskich ma również na pieczęci herb m. Kazimierza t. j. literę gotycką K, z boku po każdej stronie litery czesadło tkackie — ułożone poziomo  K  . Godło to ułożone jest na wzór herbu miasta Kazimierza, ktory ma literę gotycką K i po bokach głowę.

Trzecia pieczęć współczesna, wyciśnięta razem z 2 poprzedniemi — także na akcie z r. 1564, należąca do barchanników i tkaczy m. Kleparza przy Krakowie — z napisem w otoku : S' (barchaniorum) TELETEXTOR(vm) DE K(lepars), ma na tarczy wczesno-renesansowej dwa czesadła pionowo ustawione, jedno zębami do góry, drugie zębami na dół; nad szczytem tarczy główka aniołka ze skrzydełkami rozłożonemi.

Pieczęć barchanników krak. z r. 1650 ma pół postaci św. Sewera, arcybiskupa Rawenny, w stroju pontyfikalnym, z pastorałem o podwójnym krzyżu. Na dole tej półpostaci jest czółenko tkackie. Napis pieczęci w 2 otokach: w 1) SIGIL: (vm) BARCHIORVM CIVIT : (atis) CRAC: (oviensis), w 2) S  SEVERVS ARCHIEP: (iscopvs) RAVENNAE.

Patronem barchanników krak. był więc św. Sewer, arcybiskup Rawenny.

__________________________________________________________________________________________________

BEDNARZE (doleatores, doliatores), leglarze (lagoenarii).
Na pieczęci z r. 1672, z napisem w otoku: • + • COMVNITATIS : DOLIATORVM • CRACOVIEN: mają: cyrkiel rozłożony, ustawiony główką do góry, w rozwarciu cyrkla jest pionowo na dół ustawiony pobijak (pałka bednarska) a równolegle do ramienia cyrkla po lewej stronie skrobaczka. (Po prawej stronie cyrkla jest data 1672).

W połowie XIX w. (r. 1850) na pieczęci bednarzy krak. (śred. 30 mm.) z napisem w otoku: PIECZĘĆ CECHU BEDNARZY MIASTA KRAKOWA, jest godło przedstawiające beczkę, poziomo ustawioną, z czopem w środku beczki, którą trzyma 2 lwów wspiętych na tylnych łapach, bokiem ustawionych, nad beczką rozwarty cyrkiel, pionowo ustawiony a na jego głowie korona królewska. Pod tym godłem rok wykonania pięczęci: 1850.

Takie samo godło cechowe t. j. beczka stojąca a nad nią rozwarty cyrkiel, pionowo ustawiony, jest na cesze do obsyłania z r. 1712 wspólnego cechu stalmachów, kołodzieji, bednarzy i stolarzy kleparskich.

__________________________________________________________________________________________________

BIAŁOSKÓRNICY, zamszownicy (albicerdones, alutarii), tj. garbarze wyprawiający skory białe. Na pieczęci srebrnej (śr. 25 mm.) z XVI-go wieku jest na tarczy renesansowej wyrażona — najprawdopodobniej: skrobaczka, narzędzie ich rzemiosła. Rysunek jest podobny do takich 2 skrobaczek (Schabmesser) na pieczęci białoskórnikow berlińskich. Napis na pieczęci białoskórnikow krak. Jest łacińsko-polski: * SIGILV * DER * WEISGERWER *.

Późniejsza od niej, bo z końca XVI-go wieku, pieczęć, ma na tarczy, nakrytej na szczycie koroną królewską, dwie skrobaczki w ten sam sposób ułożone bokiem, jak na pieczęci berlińskich białoskórnikow, w środku tylko między temi skrobaczkami jest kozioł, wspięty w gorę, bokiem w prawo zwrócony. Po bokach tarczy jest również kozioł w tej samej postaci, trzymający tarczę — podobnie jak na pieczęci berlińskiej. Napis w otoku jest w języku niemieckim : • SIGEL DER WAISGERB • UND SEMISCHMA : ZECH • IN KRAK.

Pieczęć (śr. 26 mm.) czeladzi białoskórniczej z XVI w. ma na tarczy godło : w kwadrat związany rzemień(?), czy też są to 2 skrobaczki w ten sposób ustylizowane?. W otoku napis niemiecki: • DER • WEIS • GER • GESSEL • ZV • KRO •

__________________________________________________________________________________________________

BRONZOWNICY I MOSIĘŻNICY (orichalcarii). Jako cech odrębny z dawniejszego cechu: konwisarzy, rotgiserów nawet po części kotlarskiego. Na pieczęci ich (śr. 35 mm.); pochodzącej z drugiej połowy XIX w. mają za godło: narzędzia umieszczone w środkowem polu: pilnik płaski, cyrkiel, młoteczek. Na około tego godła wieniec z kwiatów i liści — i data 1795. W otoku napis: STOWARZYSZENIE BRĄZOWNIKÓW I MOSIĘŻNIKÓW W KRAKOWIE. Godło i pieczęć wzięte jest w całości z pieczęci paśników mosiężnych, z r. 1795-go. (zob. Paśnicy).

__________________________________________________________________________________________________

 CHIRURDZY (chirurgi), barwierze (barbitonsores). Stanowili w dawnych czasach zgromadzenie odrębne, bo sztuka chirurgiczna: opatrywania rannych i t. p. — jako mechaniczna część sztuki lekarskiej, nie była wykonywaną przez lekarzy. Chirurdzy dawniejsi, wykonywali zabiegi lekarskie zewnętrzne, oględziny rannych i zmarłych i t. p. Na pieczęci (śr. 42 mm.) z r. 1734, na pięknym barokowym kartuszu jest wyobrażona puszka cylindrowa z przykryciem; po jednej i drugiej jej stronie lancet (oba inne), ustawione pionowo. W otoku pieczęci napis: • SIGILLVM * CONTVBERNI • CHIRVRGORVM * CRACOVIENSIS  Na dole po bokach kartusza litery S | R, będące inicjałami nazwiska starszego chirurgów krakowskich z tego roku: Stanisława Reisza lub Stanisława Rembskiego, który — jeden z nich — pieczęć tę sprawił. To samo godło mieli chirurdzy kazimierscy (zob. niżej).

Na późniejszej pieczęci chirurgów (także cyrulikami zwanych) krakowskich z napisem: GREMIUM CHIRURGICUM CIRCULI CRACOVIENSI: C: R, pochodzącej z końca XVIII w., jest na niskim, okrągłym postumencie stojąca postać męska, w stroju klasycznym, w prawej ręce trzyma laskę, owiniętą wężem (laska Eskulapa). Postać ta wyobraża niewątpliwie, mitycznego lekarza chirurga Asklepiosa. Z lewej strony postumentu jest drzewo z liśćmi, z prawej u dołu krzak roślinny. Na powierzchni postumentu napis w 3 wierszach : MANU | PLURIMUM | PRAESTAT.

Chirurdzy kazimierscy mieli godło to samo, którego używali chirurdzy krakowscy. Na pieczęci z r. 1782 (śred. 60 mm.) jest kartusz rokokowy, nakryty koroną królewską. W kartuszu: puszka okrągła z przykryciem stożkowatem, ozdobnem i wieńcem na boku. Z jednej i drugiej strony puszki lancet pionowo ustawiony. Napis pieczęci jest: * * * SIGILLUM CONTUBERNII CHIRURGORUM CASIMIRIENSIUM AD CRACOVIAM.

Na skrzynce cechu chirurgów krak., w której przechowywano dokumenta, książki cechowe, pieczęcie i t. p. jest na jej wierzchu (od wewnątrz) namalowany olejno Samarytanin opatrujący rannego człowieka a więc motyw wiążący się ściśle z zawodem chirurgów — cyrulików.

__________________________________________________________________________________________________

CIEŚLE (carpentarii, lignifabri), mieli za swe godło narzędzia, używane do swego rzemiosła.

 
Na pieczęci z XVII w. mają na tarczy herbowej topór o krótkiem stylisku, ustawiony pionowo, obok niego klamrę żelazną. W otoku pieczęci napis * SIGIL : ART : CARPENT CIVIT: METROP : S : R : MGSTIS : CRAC (Sigillum artificii carpentariorum civitatis metropolis Sacrae Regiae Magestatis Cracoviae).

Na postumencie drewnianem krucyfiksu, używanego w czasie sesyj cechowych, jest na tarczy czerwonej o złoconych brzegach złoty winkiel duży (drewniany) ustawiony pionowo, ramieniem krótszem w prawo zwróconem i siekiera walna o długiem toporzysku, również złota. Używali też cieśle krakowscy w XIX w. innych także swoich emblematów, które wyrażone są na tłoku drukarskim, odbitym obok, używanym przez cech. To samo godło t. j. topór na krótkiem toporzysku i klamra żelazna miał także cech ciesielski kazimierski i kleparski z dodaniem korony królewskiej na szczycie tarczy. Pieczęć cieśli kazimierskich z drugiej połowy XVI w. (śr. 26 mm.) ma napis: SIGILLVM • ARTIS • ARCHITECTVRAE • R • C • KASIMIRIENSIS • Cech używał jej jeszcze w XVIII-tym wieku.
Patronem cechu ciesielskiego jest św. Józef.

__________________________________________________________________________________________________

CZAPNICY, zob. Kuśnierze, kapelusznicy.

__________________________________________________________________________________________________

CZARNI GARBARZE, zob. Kurdybanicy.

__________________________________________________________________________________________________

CZERWONI GARBARZE (ruficerdones) mają na pieczęci (bez napisu, śr. 35 mm.) za godło stojącą na płaskiej podstawie stągiew z obręczami z półkolistem ujęciem u góry, nad slągwią na krzyż ułożone narzędzia (skrobacze?) garbarskie, nad tem korona królewska. Godło to trzymają — jako herbowniki — 2 tygrysy, profilem ku górze wspięte. To godło widzimy także na tzw. wotach cechowych srebrnych, składanych do cechu przy wyzwolinach na czeladników czerwonych garbarzy.
Patronem cechowym czerwonych garbarzy krakowskich był św. Mikołaj.

_________________________________________________________________________________________________

DOROŻKARZE, stanowiący Stowarzyszenie przemysłowe, mają — na pieczęci za godło karetkę krytą.
Patronem dorożkarzy jest św. Onufry.

__________________________________________________________________________________________________

DRUKARZE, (typography, artis typographicae socii). Na dyplomie perg. z dnia 22 czerwca 1691 r., wystawionym przez rektora uniwersytetu krakowskiego a obejmującym potwierdzenie statutów konfraternji drukarzy krakowskich, jest wymalowane ich godło: na tarczy czerwonej, z koroną królewską na szczycie, gryf biały, zwrócony w prawo z podniesionemi przedniemi nogami. Nogi gryfa, ogon są złote (żółte).

Drukarze należeli wówczas pod opiekę i patronat uniwersytetu, z tego tytułu obok swego godła "gryf" ozdabiali swoje akta, dyplomy i t. p. także herbem uniwersytetu krakowskiego t. j. dwa złote berła na krzyż ułożone.

Godło drukarzy krak. „gryf“, już z emblematami sztuki drukarskiej, wymalowane jest w r. 1683 na wewnętrznej stronie wierzchu skrzynki cechowej drukarskiej. Na owalnem polu czerwonem, otoczonem zielonym wieńcem liściastym jest gryf zwrócony w lewo, wspięty na tylnych łapach. Tylne jego odnóża są „kopytkowate", przednie ptasie — z pazurami. W przednich trzyma drukarskie dwa rozcieracze farb (Farbenreiber, Druckerballen) a przy piersiach „łyżkę drukarską" (winkelak, Winkelhaken).

W drugiej połowie XIX w.: „Towarzysze sztuki drukarskiej w zakładzie „Czasu" w Krakowie" mieli pieczęć, na której jest tarcza herbowa z hełmem i labrami na jej szczycie. Na tarczy herbowej orzeł polski, który trzyma w prawej nodze 2 rozcieracze farb, w lewej łyżkę drukarską (winkelak), w hełmie pół postaci gryfa zwróconego bokiem w lewo (mylnie zam. w prawo) trzymającego w przednich szponach 2 rozcieracze farb.

W r. 1884 drukarze krakowscy tworzyli stowarzyszenie przemysłowe w połączeniu z litografami. Na pieczęci tego stowarzyszenia, (śr. 48 mm.) z napisem w otoku, STOWARZYSZENIE DRUKARZY I LITOGRAFÓW W KRAKOWIE • są dwie tarcze herbowe: u góry godło drukarzy, u dołu godło litografów, rozdzielone linją poziomą, na której końcach są tabliczki z datą: 18 | 84. Godło drukarzy jest to samo, co poprzednie towarzyszy drukarskich  z tą różnicą, że gryf w hełmie zwrócony jest prawidłowo w stronę prawą, jak być powinno.

Godło litografów wyrażone jest na dwóch tarczach, które trzyma tarczownik (Schildhalter) w stroju staroniemieckim, stojący na wprost. Na piersiach ma małą tarczę czerwoną a na niej trzy małe tarcze złote (herb malarzy, ob. niżej). Tarcza prawa, barwy niebieskiej, podzielona jest na górną i dolną: w górnej są po bokach: dwa prostokątne odcinki złote, w nich monogram NES. Tarcza lewa podzielona jest również na dwa pola: górne i dolne. Na górnem polu, niebieskozłotem, rozdzielonem ukośnie od prawej do lewej strony, leży poziomo wałek do farby, w dolnem polu niebieskiem: kamień litograficzny a na nim rozcieracz do farb t. zw. kurant. Pod obiema tarczami wzdłuż jest wstęga z dewizą: SAX A LOQVVNTVR (kamienie mówią). To godło litografów krakowskich przejęte jest najdokładniej z godła litografów wiedeńskich (niemieckich), utworzonego w r. 1879 według pomysłu Ferd. Wusta z Gracu.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

FARBIERZE (tinctores), zob. Kaletnicy.

__________________________________________________________________________________________________

GARNCARZE (figuli), kaflarze. Mieli za godło postacie: Adama i Ewy, w myśl zdania, że "z tejże materji Bóg człeka sposobił, z której garncarz piec działa i garnce wyrobił". Napieczęci cechu z XVI-go wieku jest dzban gliniany, z którego wyrasta drzewo, owinięte wężem, po bokach drzewa nagie postacie: Adama i Ewy z jabłkiem w ręce. Na pieczęci z XIX wieku z napisem: CECH KAFLARZY W KRAKOWIE jest wyrażone drzewo (dobrego i złego) wyrastające, z ziemi (nie ze dzbana glinianego jak na pieczęci XVI-go w.) z owiniętym koło jego pnia wężem, po bokach drzewa postać Adama i Ewy.

Na pierścieniu srebrnym cechu garncarzy kleparskich jest na tarczy postać Adama i Ewy stojących po bokach drzewa. Ten sam motyw Adama i Ewy, stojących pod drzewem w raju zdobi olejne malowanie na ladzie cechowej i drugie: „Ścięcie św. Jana , kiedy Salomea trzyma misę w ręku» aby na niej przynieść odciętą głowę św. Jana matce swej Herodyadzie.

__________________________________________________________________________________________________

GRZEBIENIARZE (pectinistae) tworzący w XV-ym w. wspólny cech z łucznikami mają na wspólnej pieczęci (śr. 26 mm.) grzebień rogowy, z długimi zębami. Godło łuczników przedstawia kuszę ręczną z korbą do naciągania. W otoku pieczęci na wstędze napis: S BALISTATOR : PECTNISTOR : CRA.

__________________________________________________________________________________________________

INTROLIGATORZY (introligatores), szkatulnicy (scriniarii). W XVI-ym wieku mieli za godło na tarczy renesansowej prasę introligatorską, w której zaszrubowana jest książka.

Napis na pieczęci (śr. 30 mm.) w otoku: SIGIL • INTROLIGATORVM • CIVITA • CRACO: — To samo godło, tylko w innem otoczeniu, mają introligatorzy krak. na pieczęci z XVII wieku, używanej jeszcze przez cech dzisiaj. Mianowicie pieczęć (śr. 55 mm.) przedstawia herb m. Krakowa t. j. mur miejski z bramą otwartą i 3-ma basztami, poza murem jest orzeł polski z rozpostartemi skrzydłami, z głową ukoronowaną, zwróconą w prawo, trzymający w szponach prawej nogi miecz, w lewej „świat". Prasa introligatorska z książką — jak na pieczęci poprzedniej — umieszczona jest w otwartej bramie herbu miasta Krakowa. Napis w otoku tej pieczęci brzmi: SIGILLVM CONTVBERNII INTROLIGATORVM METROPOLARVM CRACOVIEN. . Oba wyobrażenia pieczęci wymalowane są na tabliczce drewnianej z XVII w., używanej do obsyłania cechu.

Na dyplomie pergaminowym, zatwierdzającym statuta cechowi introligatorskiemu i szkatulniczemu przez Zygmunta III w Warszawie 15 grudnia 1596 r., wymalowane jest godło tego cechu, przedstawiające na niebieskiem polu kartusza: drewnianą prasę introligatorską ze zaszrubowaną w niej oprawną księgą. Oprawa księgi jest w czerwoną skórę, brzegi księgi żółte. Ponad prasą jest skrzyneczka czerwona z podniesionern przykryciem. Wnętrze jej jest niebieskie z przegródkami czerwonemi. Poniżej prasy jest pionowo ustawiony czerwony futerał w kształcie klina prosto ściętego.

__________________________________________________________________________________________________

KAFLARZE, zob. Garncarze.

__________________________________________________________________________________________________

KALETNICY (crumenarii), tasznicy (bursifices), farbierze (tinctores), tworzący cech wspólny, mieli na pieczęci cechowej z XVI w.: woreczek na pieniądze w kształcie serca, u góry zwężony — obok niego pędzel, pod temi narzędzie w kształcie litery T, używane zapewne przez taszników. (zob. Miechownicy, rękawicznicy).

__________________________________________________________________________________________________

KAMIENIARZE (lapicidae) byli w dawnych czasach razem w cechu murarzy. Jako członkowie osobnego cechu kamieniarzy mają na pieczęci z początku XX w. godło cechowe: na tarczy, którą trzyma przed sobą, widziany tylko po ramiona z poza szczytu tarczy, anioł z 2 skrzydłami i z aureolą koło głowy, jest mała tarcza (płyta kamienna), za którą ułożone są w krzyż narzędzia kamieniarskie: węgielnica, dwa dłuta i cyrkiel. W otoku pieczęci napis: CECH KAMIENIARZY W KRAKOWIE.

__________________________________________________________________________________________________

KAPELUSZNICY (pileatores). W kodeksie z początku XVI w. Baltazara Behem’a: „Codex picturatus" godło kapeluszników krak. przedstawia na tarczy, trzymanej przez 2 tarczowników w zbroji: dwa na krzyż ułożone narzędzia do pilśniowania (filcowania) w kształcie smyczków (pakponga = Packbogen), po prawej stronie niski kapelusz, a po lewej parę pilśniowych papuci.

 Godło ich z roku 1664-go podaje w swojej pracy: Alfred Grenser: Zunft- Wappen, Frankfurt a. M. 1889, str. 47, tabl. XI. Wymalowane jest na naczyniu do piwa (Bierhumpe) z r. 1664 kapeluszników krakowskich. Przedstawia na czerwonej tarczy na krzyż ułożone „smyczki" o złotym trzonie "(Grenser nazywa je : harfenahnliche Instrumente), między nimi u góry i u dołu niski kapelusz czarny, po stronie lewej i prawej: czesadło. — Podobiznę tego godła podajemy według zamieszczonego rysunku w pracy Grensera.

 Na pieczęci z XIX w., okrągłej (śr. 35 mm.) z napisem w otoku: CECH KAPELUSZNIKÓW w KRAKOWIE są na tarczy wyrażone dwie „pakpongi" na krzyż ułożone (w kształcie krzyża św. Andrzeja), z boku po prawej stronie niski kapelusz, po lewej para papuci (filcowych) z cholewkami.

__________________________________________________________________________________________________

KARCZMARZE I SŁODOWNICY (braxatores) — pędzący wódkę ze zboża. Cech ten na Kazimierzu przy Krakowie miał na swej pieczęci z roku 1654 (śr. 50x44 mm.) w górnej części herb miasta Kazimierza, pod herbem w dolnej części prostokątne o ściętym jednym boku naczynie (szufla?) czy też przyrząd słodowniczy. U dołu data wykonania pieczęci AD | 1654. W otoku pieczęci jest napis: + SIGILLUM CONTUBERNII BRAXATORUM CASIMIRIENSIUM AD CRACOVIAM.

__________________________________________________________________________________________________

KICHLARZE, piernikarze, woskarze (cuchleri, cuchlerones, dulcipanarii), wyrabiający: pierniki z pieprzem, pierniki słodkie i miodowniki, mieli na pieczęci z r. 1751 (owalnej: 35x30 mm.) za godło piernik {Prostokątny, na którym jest wyobrażenie głowy w profilu. To godło umieszczone jest ponad trzema tarczami herbowemi. Na tarczy pierwszej jest herb litewski Pogoń, na drugiej herb korony: Orzeł, na trzeciej dolnej herb miasta Krakowa: mur z broną i 3-ma basztami, nad basztą środkową korona. Ponad godłem, wyobrażającym piernik, jest korona królewska zachodząca w otok napisu niemieckiego: * DIS PETZAFT IST DER HERN FEFER KICHLER IN CRACAU. Po obu stronach herbów są inicjały I. H. | A | K i data 17|51.

Pieczęć kichlarzy krakowskich wzorowaną jest na pieczęciach takiegoż cechu na sąsiedniem Śląsku. Na pieczęci z początku XIX w. (śr. 35 mm.) jest wyobrażone to samo godło t. j. prostokątny (podłużny) piernik, nad nim korona królewska, pod nim herb m. Krakowa. Napis na około jest również w języku niemieckim. Na skrzyni cechowej z roku 1781 wyobrażone jest godło kichlarzy krak. nieco odmienne t. j. sam piernik, który trzyma 2 lewków. W cechu tym patronką była N. Marja Panna.

__________________________________________________________________________________________________

KOŁODZIEJE (rotifices) zob. Stelmachy.

__________________________________________________________________________________________________

KOMINIARZE. Na pieczęci (śr. 40 mm.) z drugiej połowy XIX. w. z napisem wokoło: PIECZĘĆ ZGROMADZENIA KOMINIARZY ST. M. KRAKOWA wyobrażoną jest kamienica jednopiętrowa z płonącym dachem. Wśród płomieni widać 1/2 postaci św. Florjana z chorągwią w prawej ręce, w lewej ręce trzyma skopek, z którego wylewa wodę. Z prawej strony kamienicy postać krocząca kominiarza z długą drabiną.

Towarzysze (czeladź) kominiarscy mieli z końcem pierwszej połowy XIX-go wieku (po r. 1846-ym po zajęciu Krakowa przez Austrję) pieczęć owalną (34x30 mm.), na której jest na tarczy herb m. Krakowa z koroną na szczycie. Pod herbem miasta są dwie na krzyż ułożone żelazne skrobaczki kominowe (Kaminfegerscharre). Napis w otoku jest niemiecki: INSIEGEL DER SCHORSTAINFEGERGESELL ZU KRA:

Patronem kominiarzy jest św. Florjan.

__________________________________________________________________________________________________

KONWISARZE (cantrifusores), ROTGISERZY (cuprifabri, cuprifusores, stannarii, stannifusores).
Na pieczęci z końca XVI w. (śr. 25 mm.) z napisem w polskim języku: + PIECZE : STARS : I MLOD : CZEHV : CONVIS : MIAST : CRA (Pieczęć starszych i młodszych cechu konwisarskiego miasta Krakowa) wyobrażona jest na tarczy koneweczka z uchem zwróconym w lewo.

Pieczęci tej używał cech jeszcze w końcu XVIII-go w., oprócz niej używał równocześnie i drugiej, większej (śr. 44 mm.) bez napisu, na której przedstawione są: w środku dzwon z koroną, po prawej stronie dzwona konewka z dzióbkiem, wygiętym uchem i przykrywką, z lewej nalewka na okrągłej nóżce z podstawą i wygiętym uchem. Nad tymi przedmiotami jest poziomo ułożona armata, pod nimi 2 chorągiewki (lance) ułożone na krzyż.

Na kolorowym rysunku „herbu cechu kunsztu konwisarskiego", sprawionym za Marjana Pietrzyka, starszego zgromadzenia konwisarskiego w Krakowie r. 1839, znajdują się powyżej wymienione przedmioty a nadto jeszcze okrągła puszka (waza) na podstawce, z przykryciem i uchami z boku, dwa kotły do bębnienia i kopczyk kul armatnich. Herb ten konwisarzy uformowany jest, jak herb szlachecki, ma bowiem na szczycie tarczy hełm z koroną i labrami i 2 rogi a w klejnocie 3 czarne pióra strusie, klejnot zdobią jeszcze po bokach kolorowe chorągwie.

__________________________________________________________________________________________________

KOTLARZE (ahenarii, caldarii, caldeatores). Za godło cechu kotlarskiego mają kocioł okrągły tzw. „kocioł krakowski" (bez przykrycia) z kabłąkiem półkolistym u góry. To godło jest na ich pieczęci z drugiej połowy XVI w. (śr. 35 mm.) umieszczone na tarczy późno renesansowej z główką aniołka na jej szczycie. Napis w otoku jest: + SIGIL*   CONTVBERNII * CALDEATORVM * CRACOVIENS: *

To samo godło wyrażone jest na pieczęci z r. 1732 owalnej (42X36 mm.). Na podstawie (odcinku), na której jest powyższa data, stoi kocioł okrągły z kabłąkiem, po obu jego bokach wspięty gryf, wyobrażony w profilu. Gryfy trzymają jedną przednią łapą kabłąk kotła, drugą koronę królewską, wznoszącą się ponad kabłąkiem kotła. Napis w otoku: * SIGILLVM. CONTVBERNY. CHALDEATORYM. CRACOVIENSIVM. Na wzór tej pieczęci cech sprawił inną w r. 1860 (42X36 mm.), który to rok wyrażony jest na brzuścu kotła. Oprócz tego jest jeszcze na dolnej podstawie zamiast daty: 17|32, jak jest na poprzedniej pieczęci, data 15|83 — oznaczająca zapewne datę powstania pieczęci pierwszej. Pieczęć tę wykonał: Jan Adolf Szachner pieczętarz „według wzoru dawnej pieczęci cechu kotlarzy krak.“ za 8 fl. To samo godło, jak na pieczęci z r. 1732, wymalowane jest złotą barwą na wewnętrznej stronie skrzynki cechowej, po bokach jego data A D | 1733, a więc prawie współcześnie ze wspomnianą pieczęcią.

__________________________________________________________________________________________________

KOWALE (fabri ferarrii, ferrifabri) kleparscy mieli na pieczęci z drugiej połowy XVI-go wieku (śr. 45 mm.) na tarczy godło cechowe: podkowę, barkiem ku górze a ocylami na dół zwróconą, w środku młotek o rozszczepionym na dole trzonku, z główką równo ściętą z jednej strony a rozszczepioną z drugiej. W otoku napis SIGILLVM. ARTIFY. FABRIORVM. CIVITAT: KLEPAR.

Kowale krakowscy na pieczęci z XVII. w. (śr. 35 mm.) mieli godło cechowe przedstawione na tarczy okrągłej, z koroną u góry i ornamentem na obwodzie. Tarcza podzielona jest na 4-ry pola, w 1-em jest podkowa, barkiem ku górze zwrócona, w wolnem miejscu wśród podkowy krzyż równoramienny (godło to ma formę herbu szlacheckiego), w 2  polu: kotwica, pionowo uchem nadół ustawiona, w 3 młotek kowalski o łukowatej głowicy, w 4 rozwarte kleszcze kowalskie, oba te narzędzia pionowo ustawione. W otoku pieczęci napis: SIGILLVM • CONTVBERNII • FABRORVM • CRAKOVIENSIVM. Na wzór tej pieczęci, używanej jeszcze w XVIII. wieku kowale krak. kazali zrobić drugą w r. 1789 (śr. 40 mm.). Ma ta pieczęć te same godła z tą odmianą, że nad polem środkowem pieczęci, okolonem tylko wieńcem, ma wstęgę z datą: A. D. 1789. Cztery pola« herbowe są szrafowane poziomo, co oznaczałoby pola niebieskie, na których są godła naturalnej barwy żelaza. W otoku jest taki sam napis (z inną pisownią): SIGILLUM. CONTUBERNII. FABRORUM. CRACOVIENSIUM.

________________________________________________________________________________________________

KRAMARZE (cramarii, institores), przekupnie (revenditores) mają za godło postać swojego patrona: św. Karola Boromeusza (kardynał i arcybiskup medjolański (1538—1584). Pieczęć ich „kongregacji”, (śr. 40x35 mm.) przedstawia w 3/4 postaci św. Karola B., ponad nim kapelusz kardynalski, z prawej strony napis: S. CAROLUS, z lewej BORROMEUS, z obu stron postaci inicjały: C | R a poniżej data wykonania pieczęci 17||51

__________________________________________________________________________________________________

KRAWCY (sartores). Byli jednym z najstarszych cechów i używali za swoje godło: nożyc krawieckich. To godło ma notatnik krawca krak. z r. 1497, wyryte na tylnej okładce drewnianej notatnika. Nożyce krawieckie, na tarczy, są rozłożone i ustawione pionowo końcami do góry. Po nad tarczą rok 1497 cyframi gotyckiemi. (Na przedniej okładce notatnika jest herb: Orzeł polski, również płaskorzeźbiony).

Na urzędowej pieczęci, pochodzącej z końca XV-go w., są również nożyce krawieckie, w tem samem ułożeniu co poprzednie, umieszczone na tarczy; między rozwarciem nożyc umieszczona jest nadto sześcio promienna gwiazda. Napis pieczęci (śr. 30 mm.) na wstędze, biegnącej otokiem, minuskułą gotycką: si sartorum — cracouiensium.

Również i na pieczęci późniejszej z r. 1760 jest godło krawców krakowskich, przedstawiające same nożyce otwarte, umieszczone na kartuszu barokowym. Pieczęć (śr. 32 mm.) ma w otoku napis polski: + PIECZEC CECHU KRAWIECKIEGO KRAK • 1760.

To samo godło, co poprzednia, ma również pieczęć cechu krawieckiego kazimierskiego (przy Krakowie) z r. 1684, który to rok jest wyrażony po obu stronach nożyc — napis tej pieczęci (śr. 32 mm.) brzmi: SIGIL: SARTO: KASIMIR: CIRKA • (sic) CRACOVIE (sic).

Ostatnią odmianę w godle cechu krawieckiego widać na pieczęci z XIX wieku, na której poniżej rozwarcia nożyc są dwie dłonie w uścisku. Napis tej pieczęci: ZGROMADZENIE CECHU KRAWIECKIEGO W KRAKOWIE.

KRUPNICY (pulmentarii, pultarii, pultifices) w XIX wieku używali za godło: młynka krupniczego, jak to widzimy na pieczęci (śr. 42 mm.), na której w około napis: PIECZĘC CECHU KRUPNIKUW (sic),

Patronem tego cechu był św. Michał archanioł.

__________________________________________________________________________________________________

KUPCY (mercatores), KONGREGACJA KUPIECKA (congregatio mercatorum), zespoleni już w r. 1410, mają za godło na pieczęci z XVII-go wieku, owalnej (śr. 35x32 mm.) żaglowiec handlowy na falach. Na przodzie żaglowca jest stojąca postać ludzka (modląca się?) ze złożonemi przed sobą rękami, na głównym maszcie u szczytu „Oko opatrzności". Napis w otoku: SIGILLUM : CONGREGATIO : MERCATOR : CRACOV:

Towarzysze kupieccy mieli na swojej pieczęci na początku XVIII w. basztę z oknem krzyżowem, u dołu baszty po bokach roślina i kłos pszeniczny. Pieczęć ta przywieszona jest do dyplomu pap. z 1 stycznia 1710 r., w którym są przepisy zwyczajowego obrzędu (beania) dla młodzieży kupieckiej i handlowej wstępującej do tego zawodu. Napis krótki u góry godła jest nieczytelny.

Godło krakowskiej Kongregacji kupieckiej - srebrna laska z Matką Boską Niepokalanego Poczęcia

__________________________________________________________________________________________________

KURDYBANICY czyli CZARNI GARBARZE (cordibanarii, nigricerdones), którzy wyrabiali przedewszystkiem skóry kozłowe (kordyban) a także cielęce i owcze specjalnym sposobem, mają na pieczęci z XVI, wieku (śr. 32 mm.) tarczę herbową przedzieloną poziomą belką na 2 pola. W górnem polu kozioł wspięty na tylnych nogach, bokiem w stronę prawą, po za nim w tyle prostokąt z prążkami poziomemi (kordyban ?), w dolnem polu dwie na krzyż ułożone długie skrobaczki (Streicheisen), poniżej skrzyżowania: czapka (?) spiczasta z prążkami ukośnymi od lewej do prawej strony. Napis w otoku: * SIGIL • DER CORDIWANMAHER • DER STAT • CROCA - IN POLE

__________________________________________________________________________________________________

KUŚNIERZE (pellifices, pelliones) i CZAPNICY. W kodeksie Baltazara Behem’a godło ich przedstawia płat futra zeszytego w podłużne pasy ze skórek podłużnych łukowato u dołu zakończonych. Płat futra zakrywa prawie całą tarczę herbową, na której się znajduje.

 Na pieczęci (śr. 32X30 mm.) z końca XVI-go wieku mają na kartuszu t. zwany fewan (Fehwamm) — skórkę wyprawną wiewiórczą, zajmujący całą, sercowatą płaszczyznę kartusza. Napis biegnie w około, przerwany tylko w dolnej części: + SIGILLVM PELLIONVM — CIWVM CRACOVIENSIVM.

 Kuśnierze kazimierscy mieli za godło Baranka, który trzyma w nóżce chorągiewkę. Jest to godło na pieczęci (śr. 43X35 mm.) z napisem w otoku: PIECZĘĆ KUŚMIERSKA MIASTA KAZIMIERZA.

Za czasów „wolnego miasta Krakowa" (1815—1846) kuśnierze krakowscy połączeni wraz z czapnikami mają na „płaszczu" gronostajowym, ułożonym w draperją, z czapką książęcą u góry, wysoką czapkę o kwadratowym denku, obramowaną u dołu futerkiem. Napis w około w 2 wierszach: 1) STARSI CECHU FILIALNEGO KUŚNIERZY I CZAPNIKÓW; 2) ST. Z. W. M. KRAKÓW. Na cesze do obsyłania o sesjach cechowych, w kształcie książki drewnianej, pochodzącej z XVIII, wieku jest wymalowany: Adam i Ewa pod drzewem „złego i dobrego". W obłokach nad nimi unosi się aniołek, który trzyma w ręce skórę tygrysią, niosąc jakoby okrycie dla tych pierwszych rodziców.

Kuśnierze krakowscy mają za patronkę swoją N. Pannę Marję Różańcową.

_________________________________________________________________________________________________

LITOGRAFOWIE, zob. Drukarze.

__________________________________________________________________________________________________

 

ŁUCZNICY (arcufices) SAMOSTRZELNICY (ballistarii, balistatores) byli w XV w. razem z grzebieniarzami. Za godło mieli łuk z korbą do naciągania, wyrażony na pieczęci.

__________________________________________________________________________________________________

MALARZE (pictores) razem z goldszlagerami (bractearii). Najstarsze ich godło jest na miniaturze  w kodeksie Baltazara Behema. Na tarczy czerwonej, okrojonej z gotycka i przepukłej środkiem są trzy małe tarcze dwie w górze, jedna na dole. Są one kształtu wczesnego: szczyt ich równy, dół zaokrąglony łukiem. Na każdej tarczy po trzy czarne, małe romby w układzie V nad szczytem tarczy herbowej jest klejnot: hełm z koroną i labrami na boki tarczy spadającemi i w 3/4 wysokości stojąca postać niewieścia na wprost, ubrana w suknię czerwoną z rozpuszczonemi włosami i fruwającym w lewo  podwójnym welonem.

 
Godło to malarzy krakowskich powstało w początku wieku XV-go. Na pieczęci cechowej z XVII w., owalnej (40x35 mm.) jest tarcza herbowa, na jej szczycie hełm z koroną (niewłaściwie ułożoną, ponieważ korona powinna spoczywać na hełmie) i z labrami na boki tarczy spadającymi. Na tarczy herbowej są trzy małe podłużne tarcze w ułożeniu jak na poprzedniej 2, 1, u góry poziomo ścięte, u dołu łukiem zamknięte, boki ich są w środku ku wewnątrz łukowato wgięte. Tarcze te są szrafowane pionowo, co heraldycznie znaczy barwę czerwoną. Napisu otokowego na tej pieczęci niema, znajdują się tylko po bokach korony inicjały S | S a po bokach tarczy herbowej u dołu M | K . Pierwsze dwa inicjały są niewątpliwie inicjałami imienia i nazwiska tego mistrza cechu malarzy, który ją sprawił, drugie dwa oznaczają inicjałem: Malarz Krakowski.

Na pieczęci z r. 1761 godło malarzy krakowskich stanowią również trzy małe tarcze w ułożeniu, jak poprzednie, na kartuszu barokowym, którego pole jest barwy czerwonej (szrafowanie pionowe). Ponad kartuszem umieszczony jest herb uniwersytetu krakowskiego: dwa berła na krzyż złożone, między niemi u góry korona. Dodanie herbu uniwersytetu krak. powstało stąd, że cech malarzy krakowskich został wzięty pod patronat uniwersytetu d. 15 stycznia 1745 r., podobnie jak cech drukarzy krakowskich. Napis w otoku tej pieczęci, okrągłej (śr. 54 mm.) brzmi: * SIGILLVM CONGREGATIONS PICTORVM: ANNO DOMI: 1761: .

 

Ostatnia pieczęć z r. 1888 (śr. 40 mm.) ma już tylko na tarczy okroju wczesno-gotyckiego trzy małe tarcze również tego kształtu. Tarczę okala wstęga, związana u góry tarczy, z datą: 1888, z dewizą: Jeden za wszystkich wszyscy za jednego. Napis w otoku literami pseudo-gotyckiemi: KLUB v MALARZY • I v RZEZBIARZY v W v KRAKOWIE

Patronem malarzy krakowskich jest św. Łukasz ewangelista, którego obraz znajduje się w cechu i wyobraża: popiersie św. Łukasza w ciemnej sukni, opasanej paskiem, na ramionach płaszcz brunatny, na głowie czerwona czapka. Prawą rękę ma św. Łukasz złożoną na piersiach, w lewej trzyma pióro gęsie i księgę opartą na głowie wołu. Po za świętym jest Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus na ręce, do połowy widziana.

_________________________________________________________________________________________________

MIECHOWNICY (marsupiarii), stanowili odrębny cech dopiero od r. 1590. Poprzednio byli łącznie z KALETNIKAMI (crumenarii), OLSTERNIKAMI (peiarii, peratores) i TASZNIKAMI (bursifices). Wtenczas, według minjatury w kodeksie Behema (na początku XVI w.) godła tego cechu wspólnego przedstawiały się: 1) na tarczy zielonej skórzany mieszek pieniężny, 2) na tarczy czerwonej mieszek, torebka do pasa, bogato wyszywana i 3) na tarczy niebieskiej dwa skórzane czerwone zankle (Schnursenkel) ze złotymi końcami.

Po oddzieleniu się w r. 1590 miechowników w cech osobny, mieli oni za godło swego rzemiosła przedmioty przez siebie wyrabiane, wyrażone na pieczęci z r. 1590, a więc sprawionej równocześnie z powstaniem odrębnego cechu. Pieczęć ta, (śr. 30 mm.) z napisem w otoku: * SIGIL CONTVBER: MARSUPIARI CIVITA: CRACOVI 1590, ma pole podzielone na 4 części linją poziomą i pionową. W każdem polu jest przedmiot, który wykonywali miechownicy a raczej są to cztery „sztuki mistrzowskie", które wykonać musiał czeladnik miechowniczy, aby zostać majstrem.

Sztuki te tak opisuje statut cechowy z r. 1590. „Naprzód szwedlar w półtora koła z czerwonego dobrego zamszu, na przodku trzy miechy nasadzone, w jednej sztuce ukrojone, pod forbogiem między tymi miechy mają być cudne laystyki na wierzchu, w hapsztuklu w forboku mają być mundt. Druga strona tego szwedlera ma być z bodnem, na której trzy miechy i mundt z jednej sztuki... fałdy wszystkie u miechów i mundtów mają być chędogo stadernetlowane farbistym jedwabiem. Wtóra sztuka jest: miech dwanaścierzędny o 6 mieszkach a te dwanaście rzędy mają być od jedwabiu chędogo uczynione a na wierzchnich cugrynach mają wisieć dwa miechy sześćrzędne, hengiel ma być chędogo jedwabiem wyszywany, na nim knafel najmisterniejszy ku tej sztuce należący, takież też na spodku w koronce. Trzecia sztuka jest: fałdowany miech staroświecki krakowski; na każdej stronie po jednym miechu, nad nim i na nim rycerskie węzły i z wierzchu i z zewnątrz aby był dobrym zamszem futrowany i dobrze przestrony a ze stron wszędzie falcowany z pozłotki; u tegoż miecha hengiel wyszywany i knafel urobiony, strzępki z czerwonego zamszu pozłotką futrowane. Czwarta sztuka jest: para rękawic duplowana, z jednej sztuki dobrze ukrojona i uszyta o szwie wnętrznym, a po wierzchu ma być chędogo wyszywana rozmaitym jedwabiem, co najmisterniej być może". Miechownicy byli więc zarazem i rękawicznikami .

__________________________________________________________________________________________________

MIECZNICY, mieczownicy (gladiatores) — SZPADNICY (ensifices). Przy dokumencie pergaminowym z 18 stycznia 1550 r. wydanym w Krakowie przez starszych mistrzów cechu mieczniczego, którzy ustanawiają artykuły dla towarzyszów (czeladników) przywieszona jest pieczęć (śr. 35 mm.) starszych mistrzów, niestety niewyraźnie odciśnięta. Z odcisku tego widać tylko, że w środkowym polu okrągłem jest tarcza nakryta koroną królewską; godło na tarczy jest zupełnie niewyraźne. Napis w otoku jest następujący: • S • MAISTRIS (!) GLADIATORIS • KRAKQVIEN. O ile wyraz napisu MAISTRIS nie jest błędem gramatycznym zamiast MAISTRI (=magistri), co jest najprawdopodobniejsze, to, możnaby napis otokowy czytać w ten sposób: S(igillum) Maistri s(enioris) Gladiatoris Krakoviensis. Na puharze szklanym malowanym (emalja), będącym pierwotnie własnością mieczników krakowskich a obecnie czeladzi ślusarskiej, z r. 1603 jest wymalowane godło mieczników: w owalnem polu: na dole jest żółty półksiężyc, rożkami ku górze zwrócony. W środkową część półksiężyca wbite są 3 miecze, z których środkowy jest ustawiony pionowo a dwa boczne pod kątem ostrym do półksiężyca. Miecze mają klingi białe, jelce i głowice żółte. Na wierzchu mieczów korona królewska żółta, wysadzana kamieniami czerwonymi i niebieskimi.

To samo godło, tylko bez korony, wyrażone jest na pieczęci mieczników i szpadników krak. z r. 1709-go. Pieczęć, okrągła (śr. 40 mm.) ma w polu środkowem, ujętem z boków przez ornament roślinny w formie „rogu obfitości", u dołu półksiężyc z profilem twarzy ludzkiej, rożkami ku górze zwrócony. W półksiężyc wbite są 3 miecze, w ułożeniu tem samem, co poprzednio opisane godło z roku 1603. W otoku pieczęci jest umieszczona dewiza: SI: DEVS. NOBISCVM. QVIS. CONTRA. NOS. PK WP. ANNO 1709.

 Litery PK WP, umieszczone na końcu tej dewizy, są inicjałami imienia i nazwiska starszego i podstarszego mistrza mieczników krak. (z r. 1707, 1709) Pawła Karbińskiego i Walentego Papieża, którzy najwidoczniej pieczęć tę cechową sprawili. Obesłanie cechowe (t. zw. cecha) mieczników krak. z r. 1678, mosiężne, ażurowe, ma z jednej strony rytowany wieniec roślinny, w tym wieńcu św. Piotr i Paweł (patronowie mieczników) trzymają koronę, pod nią są 3 miecze wbite w półksiężyc, jak na pieczęci poprzedniej.

Pieczęć ich z XVIII w. ma na kartuszu, z koroną królewską na szczycie, również w półksiężyc wbite: miecz prostopadle ustawiony, z prawej jego strony: szablę a z lewej szpadę, pod kątem ostrym. Napis pieczęci (śr. 41 mm.) w otoku brzmi: + SIGILLVM  CONTVP : ERNII • ENSIFICVM ET SPATNATORV CRAC (wyraz szpadnicy, przetłomaczono na język łaciński: spatnatores).

W połowie XIX w. miecznicy nie tworzyli już osobnego cechu, lecz należeli do cechu rusznikarzy. Na chorągwi cechowej 1852. wymalowany jest na jednej stronie Chrystus z chorągiewką (Zmartwychwstały), na drugiej godła cechowe: pistolety, strzelby, miecze i szpady, u spodu półksiężyc na półkuli niebieskiej, rożkami do góry zwrócony, ponad temi godłami korona królewska. W około biegnie napis: CECH ZIEDNOCZONY RUSNIKARZY MIECZNIKÓW NARZĘDNIKÓW etc. ORAZ WSZELKICH WYROBÓW STALOWYCH 1852.

_________________________________________________________________________________________________

MOSIĘŻNICY (orichalcarii), zob. Bronzownicy.

__________________________________________________________________________________________________

MURARZE (muratores), KAMIENIARZE (sztamecowie) (lapicidae). Na pieczęci z XVI w. są na tarczy renesansowej ułożone na krzyż dwa młotki: jeden o prosto ściętych głowicach, drugi łukowaty o jednej głowicy prosto ściętej a drugiej ostro zakończonej. Poniżej skrzyżowania umieszczona jest prostopadle kielnia murarska, trzonem na dół. W otoku pieczęci jest napis: SIGIL • CONTVBER • FABRORVM • MVRATOR • CIV • CRA.

 Późniejsza, bo z końca XVI pochodząca pieczęć cechu murarzy krakowskich, ma na tarczy te same godła, które są na pieczęci poprzedniej, nadto dodany nad młotkami płaski winkel (węgielnica) a po bokach na stronie prawej dłutko ostro u dołu zakończone, na stronie prawej także dłutko o płaskiem ostrzu. Napis w otoku tej pieczęci (śr. 36 mm.) jest ten sam, który jest na pieczęci poprzedniej.

Na pieczęci cechu murarzy i kamieniarzy kazimierskich z r. 1777-go jest w polu środkowem pieczęci u góry herb miasta Kazimierza: litera K, nad nią korona królewska, po bokach litery z prawej popiersie męskie z koroną na głowie, po lewej popiersie niewieście, także ukoronowane. Pod herbem m. Kazimierza na osi pionowej znajduje się waga „równa“, poniżej pion murarski, z prawej strony młotek murarski i kielnia, z lewej młotek kamieniarski i dłuto ostro zakończone. Narzędzia te ustawione są w kierunku pionowym. Napis w otoku niewyraźny: SIGILLUM CONTUBE... CASIMIR . . . . 1777.

W połowie XIX w. murarze krakowscy wraz z kamieniarzami mają na tarczy, na szczycie której jest główka aniołka ze skrzydłami, również za godło narzędzia rękodzielnicze: u góry cyrkiel (z ramionami drewnianemi), pod nim dwa młotki na krzyż ułożone, a poniżej kielnia. Narzędzia te są ułożone na osi pionowej, po prawej stronie ich jest dłutko ostro zakończone, po lewej pałka kamieniarska. Na około pieczęci (śr. 40 mm.) napis: URZĄD STARSZYCH ZGROMADZENIA MURARZY I KAMIENIARZY, (pod tarczą) M. KRAKOWA.

W księdze cechowej „konstu murarskiego i stameckiego“ sprawionej w r. 1828 są na pierwszej karcie wymalowane akwarelą godła tych rzemiosł: środkową oś pionową stanowi pion na sznurku, po prawej jego stronie są w ułożeniu poziomem, jedne pod drugiemi, narzędzia: kielnia, młotek murarski, pałka kamieniarska i dwa dłutka żelazne, po lewej stronie waga, kątownica drewniana i cyrkiel rozwarty. Przedmioty te były niewątpliwie z natury robione, podajemy ich podobiznę — jak wówczas wyglądały.

Ostatnia pieczęć cechu murarskiego z r. 1872 ma postać św. Wincentego (patrona cechu), z prawej strony postaci jest młotek, z lewej kielnia, poniżej data 18 72, u dołu wreszcie dwie dłonie w uścisku braterskiem.  Napis na około: STOWARZYSZENIE MURARZY W KRAKOWIE.

__________________________________________________________________________________________________

MYDLARZE (smigmatores), ŚWIECARZE (candelatores), ŁOJARZE (sepifusores). O godło pierwotne mydlarzy krak. jest spór, który ostatni poruszył L. Lepszy w pracy: Pergameniści i papiernicy krakowscy w ubiegłych wiekach i ich wyroby" (Rocznik krak. t. IV. Kraków 1900). P. Lepszy dowodzi, że godło, umieszczone na tabl. XXIII-ej w kodeksie Baltazara Behema, z napisem w pierwszej połowie XIX w. ręką senatora Soczyńskiego na minjaturze tego kodeksu wyrażonym: MYDLARZE, jest „bezprzykładne" z tego względu, że Soczyński położył fałszywy napis nad godłem cechowym, które ma być godłem papierników a nie mydlarzy.

Wspomniana minjatura przedstawia (zob. rycinę) tarczę herbową barwy czerwonej, na tarczy róża pięciolistna srebrna (biała), tarczę trzyma 2 tarczowników w stroju mieszczańskim średniowiecznym, wyrastających z bujnych kielichów kwiatów; ornament liści otacza to godło. Ponad tarczą wstęga, na której senator Soczyński umieścił napis: Mydlarze. U dołu minjatury jest przez całą jej szerokość prosta ława drewniana na czterech nogach. Na ławie są rozłożone po prawej stronie prostokąty białe z widoczną pięciolistną różą w środku, po lewej kasetka otwarta, z trzech części złożona, część środkowa jej ma również pięciolistną różę w środku. Wreszcie na brzegu ławy jest wbity nóż ukośnie. P. Lepszy uważa, że białe prostokąty z różą w środku są arkuszami papieru, kasetka: formą papierniczą a róża widoczna na nich i umieszczona na tarczy: godłem papierników krak. Na tych rzekomych arkuszach widzi więc p. L. wyciśnięty znak wodny (filigran) papieru i t. d. Nie wdając się tutaj w szczegółową polemikę z twierdzeniami p. Lepszego, zaznaczamy, że opisane godło t. j. róża jest godłem pierwotnem mydlarzy. Taką bowiem „różę“ widzimy na tafli mydła godła mydlarzy austrjackich powyżej Anizy z r. 1665 umieszczoną na 2 brzegach tafli. Wobec znanego zresztą wpływu a raczej przejęcia przepisów i zwyczajów cechów rzemieślniczych w Polsce od pokrewnych cechów niemieckich (zachodnich), „róża“ w godle mydlarzy krakowskich jest zupełnie zrozumiałą. Przedmioty białe rozłożone na ławie u dołu naszej minjatury są taflami mydła z wyciśniętym godłem, a nie arkuszami papieru z filigranem, a kasetka na lewym brzegu ławy formą do mydła. Kolor biały tych przedmiotów, który p. Lepszego utwierdza w mniemaniu, że oznaczają papier, a nie mydło, które „odznacza się kolorem żółtym", odpowiada bardzo dobrze mydłu naturalnemu, ponieważ „żółte" mydło jest już zabarwione odpowiednią farbą. Zresztą godło papierników krakowskich jest inne — jak to podajemy w odpowiedniem miejscu.

Na pieczęci z r. 1663-go mydlarzy krak. godło ich cechu jest już inne. Pieczęć (śr. 56 mm.) ma na konsoli kartusz, nakryty koroną królewską, po bokach kartusza stoi na wprost postać męska w zbroi, prawą ręką podparta w bok, w lewej zaś ręce, ku górze od łokcia wzniesionej, trzyma świecę. Na kartuszu jest godło cechowe: dwie ręce obnażone z obłoków ku dołowi zwrócone trzymają prostokątną taflę mydła w formie, z której widać tylko brzegi, wystające poza taflę. Napis w otoku pieczęci: * SIGILLVM CONTVBERNY: SMEGMATORVM CIVITATIS CRACOVIE 1663.

 Na tabliczce mosiężnej (15x8.5 cm.), służącej zapewne za obesłanie cechowe, z r. 1843, jest na stronie głównej płaskorzeźba, przedstawiająca 2 lwów profilem do siebie zwróconych, siedzących na ziemi na tylnych łapach a trzymających przedniemi łapami wiązkę świec, pionowo ustawionych. Pod wiązką świec leżą na ziemi 4-ry podłużne kawałki mydła, poprzecznie parami na siebie ułożone. To samo godło przedstawia pieczęć (śr. 34 mm.) z napisem w otoku: PIECZĘC GOSPODY CZELADZI MYDLARSKICH - w KRAKOWIE, pod godłem rok: 1852.

__________________________________________________________________________________________________

NOŻOWNICY (cultellifabri, cultellifices), ślifierze. Mieli także swoje godło, w czasach, kiedy stanowili cech odrębny. Nie znamy na razie pieczęci z tem godłem. O niem wspomina księga cechowa nożownicza w r. 1628: na ornacie i na kielichu są herby nasze nożownicze. W ostatnich czasach nożownicy i ślifierze należą do cechu wspólnego ze ślusarzami i mają wspólne godło z nimi. (zob. ślusarze).

_________________________________________________________________________________________________

PAPIERNICY (artis papiraceae socii) tworzyli początkowo zawód, artificium, nie mając własnych statutów, chociaż posiadali jakieś bractwo między sobą, rządzące się zwyczajem prawnym, w bractwie obowiązującym. Dopiero w r. 1546, dnia 10 października król Zygmunt I zatwierdził statuta, ułożone przez papierników krakowskich dla wszystkich papierników, wykonywających ten zawód na ziemiach polskich. W statucie tym określono, że podobnie jak w innych krajach, patronem cechu ma być św. Antoni , którego postać z laską i dzwonkiem ma być również godłem cechowym, wyrażonym na pieczęci: „eisdem pro insigniis effigiem divi Anthonii scipionem et campanulam gestantem, communis patroni tutellaris artificum huius artis in aliis provinciis, celebrari damus, assignamus et pronuntiamus. Qua effigie pro sigi l lo contuberni i sui perpetno utentur". (Ob. Ptaśnik J. Papiernie w Polsce XVI w. Kraków, 1920). Wywody p. Lepszego, jakoby godło „róża", wyrażone na tabl. XXIII kodeksu B. Behema miało być godłem papierników a nie mydlarzy krak. (zob. mydlarze), nie mogą się ostać, ponieważ papiernicy otrzymali dopiero w r. 1546 swoje godło cechowe (św. Antoniego) a minjatura w kodeksie Behema pochodzi z samego początku XVI wieku. Odbicia pieczęci papierników nie znamy.

________________________________________________________________________________________________

PASAMONICY (passamentarii) (szmuklerze), wyrabiali: galonki (kręcone gładkie, w kupki pstre, z koronkami), frendzle (atłaskowe, z dartego jedwabiu, jedwabne wiązane, włóczkowe), koronki (czarne, atłaskowe różnej farby, ze złotem jedwabne), pasamony (atłaskowe, ze złotem i srebrem, z szychem, haki i treszy, trewerki, włóczkowe), wstęgi (atłasowe gładkie rożnego koloru, kitajkowe, czarne kanawaczowe, ze szpigielkami i białe, półjedwabne). Pieczęć Pasamoników krak. z r. 1766 (śr. 40 mm.) ma kartusz, po bokach którego stoi na wprost "tarczownik" w krótkim stroju, każdy z mieczem przy boku, na głowie ma kapelusz z piórem. W górnej połowie kartusza jest 1/2 postaci anioła ze skrzydłami, który trzyma w prawej ręce miecz, w lewej wagę, opasany sznurem, od którego na prawą stronę zwisają dwa końce z kutasami (św. Michał?), w dolnej połowie godło pasamoników: dwie ręce (od ramion) trzymają kółko zębate, nad nim 3 szydła z drewnianemi rączkami, poniżej kawałek pasmanterji z kutasikami u dołu. Ponad kartuszem jest napis na wstędze: CONCORDIA. W otoku pieczęci napis: * SIGIL • FRATERNITAT • PASSAMENTARIVM • METROPOLI • CRACO : 1766 .

_________________________________________________________________________________________________

PAŚNICY (cingulatores, zonarii) posiadają jedną z najstarszych pieczęci cechowych, bo pochodzącą z drugiej połowy XIV w. Na niej (śr. 47 mm.) jest 2 siedzących aniołów ze skrzydłami, z dużemi puklami włosów na głowie, trzymających między sobą tarczę. Na niej w środku pionowo ustawione kowadełko, poniżej skośnie ułożone: z prawej strony młotek, z lewej raszpla płaska. Poza tarczą zwisa od góry pas nabijany rozetkami, zakończony sprzączką. Na wstędze w około napis majuskułą gotycką: SIG • CINGVLATORVM • CRACOWIENSIVM.

Druga pieczęć z r. 1571-go (śr. 32 mm.) ma na tarczy pionowo ustawione kowadełko, ozdobione na płaszczyźnie bocznej dwoma kółkami i punktami, u dołu kowadełka są ułożone na na krzyż młotek i raszpla płaska z zębami na brzegu. Po obu stronach kółko. Nad kowadełkiem data 15’71. Tarczę tę z godłem okala sznurek z węzłami, zakończony 2 kutasami, które zwisają ponad szczytem tarczy. W 2 bocznych zakrojach tarczy jest maska głowy męskiej z włosami krótko strzyżonemi na głowie, z wąsami w dół zwiesistymi. Otok pieczęci stanowi: od góry półkolem napis: PASNIZY + SREMESLO, półkolem od dołu wyobrażony jest pasek nabijany puklami, zakończony z jednego końca sprzączką, z drugiego kółkiem.

Kompozycja pieczęci jest niezwykła, gdyż oprócz 2 masek ludzkich, umieszczonych w zakrojach bocznych tarczy, użyto przedmiotów wyrabianych przez paśników t. j. sznura i paska zamiast linij kolistych i perełkowych, używanych do odznaczenia sfragistycznego.

Ostatnia pieczęć paśników krakowskich z r. 1795 (śr. 35 mm.) ma za godło w środkowem pólu owalnem, otoczonem półkolem od góry wieńcem z różyc i liści, kowadełko, po za nim na krzyż ułożone: płaski pilnik i młotek, nad kowadełkiem rozwarty cyrkiel i skośnie ustawione dwa szydła z nasadami. (To samo godło jest na pieczęci bronzowników, ob. fig. 16). U dołu, po bokach owalu tarczowników jest data: 17|95. Napis w otoku pieczęci wyrażony w języku niemieckim: * SIEGEL DER GURTLER CUMFT ZU KRAKAU,

__________________________________________________________________________________________________

PASZTETNICY (crustularii), TRAKTYEROWIE, garkuchniarze-faryniarze. W XVIII w. należeli do jednego cechu, w którym pierwsi mieli wybitną rolę. Mieli pieczęć owalną: (45X35 mm.) z r. 1760 czy 1769 z napisem łacińskim, której podobizny podać nie możemy, ponieważ jest zupełnie niewyraźnie odbitą na akcie z r. 1769, również i napisu, z którego można tylko odczytać: + SIGILLUM.........(CRUSTULARIORUM) CRACOVIENSIUM • 1769 (?). Na pieczęci, pochodzącej z r. 1788. godło ich wyrażone jest na kartuszu z koroną na szczycie kartusza ozdobioną na środkowej sterczynie pięcioma gałązkami i przedstawia ułożone na krzyż: nóż i łyżkę z płaskim owalnym czerpakiem, ponad nimi jest poziomo ułożone radełko zębate do krajana ciasta, z trzonkiem, pod nimi wałek drewniany do ciasta. Kartusz z obu stron otaczają dwie gałązki roślinne, po bokach korony, rozdzielona nią, data: 17|88. Pieczęć jest nieco owalna (41x40 mm.) i ma w otoku napis: * PIECZĘC KONGREGA : PASZTETNIKOW: STOŁ: MIASTA KRAKOW.

__________________________________________________________________________________________________

PERUKARZE (perucarii). Na pieczęci z r. 1770 (śr. 50 mm.) jest barokowy kartusz, na nim mur miejski z otwartą bramą i jedną basztą na murze. (Ma to być herb miasta Krakowa). W otwartej bramie jest peruka umieszczona na podstawie o okrągłym wąskim trzonie, poniżej dwa skrzyżowane narzędzia o długich trzonach. Jedno ma kształt łopatki siatkowej, drugie zakończone walcowato. W otoku napis: + SIGILLUM CONGREGATIO PERUCARIORUM 1770.

________________________________________________________________________________________________

PIEKARZE (pistores) biali, czarni. Należą do najstarszych cechów krakowskich. Mieli pieczęć w XVI-ym wieku, według której zrobiona jest pieczęć (w XVIII w.), okrągła, (śr. 30 mm.). Na tarczy renesansowej, szrafowanej pionowo, czyli barwy czerwonej, jest „precel"; w otoku napis: SIGILL : PISTORUM CRACOVIE .

Druga pieczęć (śr. 40 mm.) z r. 1833 przedstawia w polu środkowem dwa lwy, wspięte na tylnych łapach, bokiem do siebie zwrócone, które trzymają wspólnie w przednich łapach „precel“. Nad preclem jest korona królewska, a poniżej precla bułka, kształtu jajowatego. Napis biegnie: półkolem od góry: GELTIGE BEKER BRUDERSCHAFT, pod godłem w linji poziomej: ZU KRAKOW j 1833, od dołu półkolem dwie gałęzie a) z liści laurowych, b) z liści dębowych, związane w końcach.

Na wzór tej pieczęci zrobiona była w drugiej połowie XIX w. pieczęć (śr. 36 mm.), przedstawiająca tylko dwóch lwów wspiętych, trzymających w przednich łapach wspólnie: precel. Napis jej brzmi: STOWARZYSZENIE PIEKARZY BIAŁYCH W KRAKOWIE.

Pieczęć czarnych piekarzy, t. j. wypiekających chleb ciemny pszenny i żytni, z początku XIX w. (śr. 31 mm.) przedstawia stojącą postać na wprost św. Florjana, w zbroi, w hełmie na głowie i płaszczu z połami na bok odchylonemi. Z prawej ręki wylewa on ze skopca wodę na mały budynek kościelny (z krzyżem na dachu), w lewej ręce trzyma proporzec z chorągiewką. Na około jest napis: PIECZĘC CSZORNY PIEKARZY KRAKOW 1809.

 Św. Florjan na pieczęci czarnych piekarzy, mieszkających przeważnie na przedmieściu Krakowa — Kleparzu, był patronem miasta Kleparza a zarazem patronem tegoż cechu.

__________________________________________________________________________________________________

PIWOWAROWIE (braxatores), SŁODOWNICY (braseatores), KARCZMARZE (tabernatores) wydawali akta opatrzone pieczęcią piwowarów. Na tej pieczęci z końca XVI w. (śr. 25 mm.) mają na kartuszu za godło cechowe : narzędzia do wyrabiania piwa : dwa na krzyż ułożone czerpaki na długich styliskach (drążkach), w kątach skrzyżowania umieszczone są: w górze forma, jaką widzimy na pieczęci karczmarzy kazimierskich, w dole szufla z rączką, po bokach gwiazda sześciopromienna. Napis w otoku brzmi: SIGILL • CONTVBER • BRAXATORVM • CIV • CRAC •

__________________________________________________________________________________________________

POWROŹNICY (funifices). Na pieczęci, pochodzącej z końca XVI w. (śr. 34 mm.) mają godło to samo, które wyrażone jest na ich pieczęci z r. 1626, a napis w otoku brzmi: SIGILLVM • FVNIFICVM • MAGIST • (magistrorum t. j. starszych mistrzów powroźniczych) CRACOVI. z tą różnicą, że środkowe naf rzędzie ma 3 zęby. Wspomniana pieczęć z roku 1626 (śr. 34 mm.) ma w środkowem, okrągłem polu pionowo ustawiony drążek, na nim u góry na poziomym drążku cztery kolce (zęby). W środku pionowego drążka są ułożone na krzyż dwa narzędzia powroźnicze, zakończone od góry haczykowato, od dołu korbą. Po bokach skrzyżowania wyrażona jest data wykonania pieczęci 16|26.  W otoku jej jest napis: + PIECZĘC GOSPODNIA POWROZNICO KRAKOWSKA.

Wreszcie na pieczęci z XIX wieku (śr. 32 mm.) godło to przedstawia się nieco odmiennie. W środkowem polu wyobrażone jest serce, poza nim pionowo ustawione jest zębate (o 6 kolcach) narzędzie powroźnicze (służące jako podparcie sznurów podczas skręcania) i na krzyż ułożone: strzała, pierzasto zakończona i narzędzie z korbą na dole a w górze haczykowato zakończone. Po bokach skrzyżowania jest data: 15 | 97. Data ta jest o tyle nieścisłą, że powinna mieć r. 1591 to jest datę zatwierdzenia statutów cechu powroźniczego krakowskiego (6 lipca w Krakowie) przez króla Zygmunta III, który, zatwierdzając statuta tegoż cechu, nadane im w r. 1574 przez króla Henryka Walezego, dodaje nowe postanowienia przeciw handlowaniu smołą przez szewców i bednarzy krak., wreszcie przeciw powrożnikom kleparskim, kupczącym w Krakowie. Mogłaby też być data 1503, to jest rok ustanowienia samoistnego cechu powroźniczego krakowskiego po oddzieleniu się od cechu kleparskiego. Napis w otoku tej pieczęci brzmi: PIECZĘC CECHU POWROŹNICZEGO KRAKOWSKIEGO. W drugiej połowie XIX w. powroźnicy byli wspólnie ze szczotkarzami w jednym cechu. (zob. szczotkarze).

__________________________________________________________________________________________________

RĘKAWICZNICY, zob. miechownicy.

__________________________________________________________________________________________________

RUSZNIKARZE (pixidarii, bombardarum confectores), którzy dopiero w r. 1603 dnia 18 grudnia odłączyli się od cechu ślusarzy i zegarmistrzów i otrzymali od rajców krakowskich własne statuta cechowe, mieli na pieczęci swojej (śr. 34 mm.) z r. 1624-go w środkowem polu okrągłem tarczę renesansową, podzieloną linją poziomą na dwa pola. Pole górne ma mur z trzema basztami z bramą otwartą i z koroną ponad basztą środkową na szczycie tarczy, t. j. herb miasta Krakowa, w polu dolnem są na krzyż ułożone: pistolet i strzelba. Napis w otoku brzmi: + SIGILLVM + PIXIDARIORVM + CRACOVIENSIVM + 1 • 6 • 2 • 4 .

 Późniejsza pieczęć rusznikarzy, z wieku XVII-go (śr. 38 mm.) ma w owalnem polu kartusza na krzyż ułożone dwa pistolety skałkowe ze stemplami, na miejscach między skrzyżowaniami pistoletów jest u góry półksiężyc rożkami ku górze zwrócony, a na 2 bocznych i jednem dolnem sześciopromienna gwiazda. Nadto na polu herbowem są inicjały: w górze: I | O, w dole: M | L. Napis w otoku jest następujący: • SIGILL • FRATRVM • ARTIFICI • BVMBARDORVM • CIVITA- CRACOVI •.

O godłach na chorągwi z r. 1852 cechu rusznikarskiego mówiliśmy przy miecznikach (zob.).

__________________________________________________________________________________________________

 

RYBACY, rybitwy (piscatores). Znamy ich pieczęć dopiero z r. 1670. Jest owalna (śr. 26X22 mm.), na niej w środkowem polu orzeł z koroną na głowie, zwróconą w prawo - czyli herb państwowy polski, poniżej (pod szponami rozpiętych nóg orła) karp, bokiem zwrócony w prawo. Po bokach nóg orła: 1 | 6, a pod karpiem: 70 czyli data 1670. W otoku napis: * SIG :PISCATOR: CIVIT: CRAC: & CASM: Jest to pieczęć rybaków krakowskich i kazimierskich, którzy stanowili jeden cech.

Ponieważ rybołostwo w Wiśle, w stawach i t. d. wychodziło już poza ścisłe terytorjum lokalne miasta Krakowa, Kazimierza i Kleparza, przeto rybacy podlegali także administracji i sądownictwu wielkorządów krakowskich, stąd też mogli i używali godła państwowego t. j. orła polskiego, jak to mają wyrażone na swojej pieczęci cechowej. Na chorągwi cechowej z r. 1769 mają też to samo godło wymalowane t. j. orła polskiego z koroną na głowie i z rozpostartemi skrzydłami a pod nim karp bokiem zwrócony, barwy żółtej. (Ponad orłem jest jeszcze postać N. P. Marji, stojącej na półksiężycu, z wieńcem gwiazd około głowy). Godło rybaków krakowskich przedstawia się więc barwnie w ten sposób: na polu czerwonem orzeł polski biały ukoronowany (jako godło państwowe), pod orłem złoty karp, bokiem w prawo zwrócony.

W końcu XIX w. używał cech rybaków krakowskich pieczęci, na której w środkowem polu jest wyrażona ryba, w ułożeniu poziomem, bokiem ku prawej stronie zwrócona a w otoku pieczęci jest napis: STOWARZYSZENIE RYBAKÓW w KRAKOWIE.

__________________________________________________________________________________________________

RYMARZE (corrigiatores), uździarze (frenifices). Na pieczęci z początku XVII wieku (śr. 44 mm.) jest owalny kartusz, który trzyma 2 gryfów wspiętych, bokiem zwróconych do siebie, nad kartuszem korona królewska. Kartusz szrafowany jest ukośnie od prawej ku lewej, co oznaczałoby barwę zieloną (o ile chodziło tu o wyrażenie koloru tarczy) a na nim godło: uzda pionowo zwiszająca z mundsztukiem, od której lejce zakręcone są w bok kartusza. Napis w otoku brzmi: * SIGILL: CONTVBERNII FRENIFICVM CRACOVIENSIS.

 Na pieczęci mniejszej, nieco owalnej (23x20 mm.), niemającej napisu otokowego, jest przedstawione podobne godło cechu rymarzy: dwa gryfy wspięte, bokiem zwrócone, trzymają pionowo w jednej łapie owalnie skręcony rzemień, w 2 miejscach poprzecznie związany, którego dolne, cieńsze ku górze odwinięte końce ujmują łapą drugą. Nad tem godłem, które ma podobieństwo do uzdy z pieczęci poprzedniej, jest korona królewska.

_________________________________________________________________________________________________

RYNGMACHEROWIE, rymacherowie, (ringmacheri, fabri ungulares), robili przedmioty delikatne żelazne, mosiężne, kształtu pierścieniowatego — a więc w zawodzie rzemieślniczym byli blizko ślusarzy i kowali. Ażeby dać przykład, co wyrabiali ryngmacherowie, wymieniamy „sztuki mistrzowskie" ze statutów cechowych z r. 1587, potwierdzonych przez rajców krakowskich: „napierwej zamek, co go zowią reyther, z obręczą wysiekaną z siedemnaście szperów, uszka u niego z smoczemi główkami, proporcją piękną; drugi zamek, co go zowią ciesielski, z obręczą szperowaną, która ma mieć trzy szpery, a tenże zamek ma mieć dziesięć szperów w knokothalt studel chędogo uczyniony; trzeci mosiądzowy białogłowski z piącią szperów, z jednej strony ma mieć auf und zu, co po polsku otworzyć i zamknąć, z drugiej strony szpery, coby były kunsztownie sprawione. U tego zamku mają być giidle na gwincie, hangiel ma być z całego mosiądzu. Tenże zamek i z glidlami ma być ostro wypiłowany, jako najchędożej może być“.

Na pieczęci z drugiej połowy XVI wieku (śr. 30 mm.) ma cech ryngmacherów na kartuszu renesansowym: przedmiot obręczowy(kształtu kolczyka), którego górna połowa jest płaska, dolna okrągła z zagłębieniami bocznemi; dolna część jednym końcem wpada w zatrzask haczykowaty (Sperre) do części górnej. Napis w otoku pieczęci jest: SIGILLVM CONTVBERNY RINKMACHER........

(Ryngmacherowie norymberscy mieli na pieczęci z r. 1558-go kolję (naszyjnik damski) w środku niej otwarte nożyczki).

________________________________________________________________________________________________

RYTOWNICY, zob. ZEGARMISTRZE

_________________________________________________________________________________________________

RZEŹNICY (carnifices, lanii, laniones). Pieczęć rzeźników krakowskich, z drugiej połowy XIV-go w. (śr. 35 mm.) ma pole środkowe ujęte w różycę kolistą, złożoną z czterech łuków okrągłych i czterech łuków ostrych, na przemian biegnących, w każdym łuku okrągłym jest jedna gwiazda. W tem polu jest tarcza gotycka a na niej wyobrażona głowa wołu na wprost widziana, z rogami, zwiniętymi w górę w półkole i z uszami w poziomej linji na boki ustawionemi, napis w otoku majuskułą gotycką: + S MI CARNIFICES CRACVIENSIS

 W XVII w. pieczęć cechu rzeźników krakowskich (śr. 36 mm.) wyobraża na tarczy, nakrytej koroną królewską, głowę wołu na wprost z rogami w górę zawiniętymi, między rogami jest gwiazda. Tarczę herbową otacza wieniec z liści, w otoku napis: SIGILLVM • LANIORVM • CRACO • VIENSIVM • Według tej pieczęci zrobiono nową w r. 1755-ym (śr. 47 mm). W środkowem polu jest kartusz barokowy z koroną królewską na szczycie; na kartuszu głowa wołu na wprost widziana, z rogami ku górze wystającymi, miedzy rogami jest sześciopromienna gwiazda. W otoku pieczęci napis: * SIGILLVM CONTVB: LANIONVM CRAC: A. D. 1755.

Rzeźnicy kazimierscy mieli na pieczęci z XVI-go wieku (śr. 35 mm.) herb miasta Kazimierza: na osi pionowej litera gotycka K nakryta koroną królewska, pod nią topór rzeźnicki, pionowo ustawiony ostrzem w lewo; z prawej strony nóż rzeźnicki, ostrzem do góry ustawiony, z lewej strony siekacz z pierścieniem. W otoku napis: * SIGILL' LANIORVM CIVIT: KASIMIRI: A T : CRAC: (Sigillvm laniorvm civitatis Kasimiriensis at (ad) Cracoviam).

Przeładowaną godłami jest pieczęć cechu rzeźników kleparskich z r. 1769-go. Owalna (śr. 50x43 mm.) ma pole środkowe ujęte dwiema gałązkami; w polu są wyobrażone w części górnej: głowa wołu na wprost widziana, między rogami pałka drewniana, po obu stronach głowy kloc drewniany z wbitym toporem rzeźnickim; w polu środkowem pionowo ustawione narzędzie żelazne, zakończone od góry i od dołu kulą, po prawej stronie jego na krzyż złożone 2 tasaki, po lewej, również na krzyż złożone dwa noże rzeźnicze. U dołu pieczęci jest poziomo ułożona stalka do ostrzenia noży, z rączką i kółkiem do pasa. W otoku napis: SIGILLUM CONTVBERNII LANIORVM CLEPARDIENSIVM A. D. 1769.

Na karcie pierwszej rękopisu: „Continvatio actorvm contvbernii laniorvm Cracoviensivm a. d. 1609  wymalowane jest godło cechu rzeźników krakowskich z napisem: + INSIGNIA CONTVBERNII LANIORVM CRACOVIENSIVM. ANNI DNI. 1609. Przedstawia to godło na tarczy herbowej stojącego na zielonej trawie z czerwonemi kwiatkami wołu żółtego, czarno nakrapianego, zwróconego bokiem w stronę prawą, poza nim tło niebieskie.

_________________________________________________________________________________________________

SADELNICY (arvinarii), SŁONINIARZE (lardi revenditores), którzy sprzedawali w sadelnych jatkach sadła: wieprzowe, niedźwiedzie, jaźcowe, tran rybi, żywicę, łoje: wołowe, baranie, kozłowe i t. p. mieli na pieczęci (śr. 45 mm.) za godło połeć słoniny, który kraje nożem ręka z prawej strony umieszczona. W otoku pieczęci jest napis: PIECZĘĆ CECHU SŁONINIARSKIEGO w KRAKOWIE ROKU 1712.

________________________________________________________________________________________________

SIODLARZE (ephippiarii, selatores). W kodeksie B. Behema (z roku 1505) jest wyobrażone godło siodlarzy jako brunatne (skórzane) siodło z popręgami na czerwonej tarczy.

W tej samej minjaturze jest przedstawione godło wyrabiających kołczany na strzały (grotarzy) i przedstawia kołczan workowaty ze skóry owłosionej wypełniony strzałami umieszczony na zielonej tarczy. Na pieczęci siodlarzy (śr. 44 mm.) z roku 1541 jest wyobrażone za godło również siodło. Nie możemy podać podobizny tej pieczęci, ponieważ jest niewyraźnie odbita na aktach — jeszcze w r. 1755, 1780. — Kształt siodła jednak jest prostokątny z wystającym przodkiem i zadem (zdaje się tzw. siodło heskie: „siodło mosiądzem to jest przodek i zad, do tego i norty przez słochulec okowane) takie, jakie jest na pieczęci z XVI-go wieku cechu siodlarzy warszawskich. Poniżej siodła jest data 1541, ponad siodłem w środku gwiazda a po jej bokach inicjał (?). Napis w otoku jest również słabo odbity, można odczytać tylko: SIGILLVM . . . . SATLER CVNFT . . . Wykonanie pieczęci znamionuje nieudolną rękę złotnika — rytownika.

W połowie XIX w. używali siodlarze pieczęci, na której godłem jest również siodło a nad niem data 1541. Pieczęć ta (śr. 32 mm.) wzorowaną jest najwidoczniej na pieczęci poprzedniej, napis jest literami gotyckiemi: * Urząd Starszych Zgomadzenia Siodlarskiego (pod siodłem:) w Krakowie.

 Pieczęć czeladzi siodlarskiej z r. 1840 ma również za godło: siodło, i napis w otoku w języku niemieckim : * SATLER GESELLEN BRIEDERSZAFT (pod siodłem :) IN KRAKAU

 Pod koniec XIX w. siodlarze należą wspólnie do cechu kowali, stelmachów, rymarzy i lakierników, zachowują jednak swoje pierwotne godło cechowe. Na pieczęci wspólnej dla tych cechów (śr. 43 mm.) jest w środku tarcza a w niej siodło t. j. godło siodłarzy. Godła czterech innych cechów umieszczone są po bokach godła siodlarskiego na wieńcu z liści laurowych, okalającym godło siodlarzy, zamkniętym od góry „Okiem Opatrzności". Po prawej stronie u góry jest na tarczy godło kowal i , które przedstawia: podkowę barkiem do góry zwróconą w środku niej krzyż, kotwicę, młot i kleszcze czyli godło, które znajduje się na pieczęci cechu kowali z r. 1780 (zob.) Po lewej od góry jest na tarczy koło ze szprychami t. j. godło stelmachów, po prawej u dołu godło rymarzy, wyobrażające chomonto na tarczy a po lewej godło lakierników: na tarczy barwy czerwonej (szrafowanie pionowe) ułożone są na krzyż: pędzel i płaska łopatka do farb (Spachtel). W otoku pieczęci napis: * URZĄD STARSZYCH * CECHU KOWALI • STELMACHÓW. SIODLARZY. RYMARZY. LAKIERNIKÓW

__________________________________________________________________________________________________

SŁODOWNICY, zob. karczmarze, piwowarowie.

__________________________________________________________________________________________________

ŚLUSARZE (serratores, serrifabri, claustrarii). ZEGARMISTRZE (horologistae, horologifices). Ślusarze należeli jeszcze do r. 1633-go do wspólnego cechu złożonego: z kowali, ślusarzy, ostrożników (calcarii), płatnerzy (armifices) zegarmistrzów i gwoździarzy (naglarzy). Dopiero w r. 1633 dnia 12 marca Władysław IV potwierdził statuta (w języku polskim) dla cechu ślusarzy i zegarmistrzów.

Poprzedni wspólny cech miał już statuta cechowe, potwierdzone przez rajców krakowskich w r. 1585, spisane w języku polskim.

W tymże języku jest też napis na pieczęci cechu ślusarskiego, pochodzącej z połowy XVII w. Pieczęć ta (śr. 34 mm.) ma w środkowem polu okrągłem: węża skręconego na osi pionowej pieczęci, zwróconego głową w prawo, z koroną na głowie. Po prawej stronie głowy jest poziomo ułożony zamek (ślusarski) dwuryglowy, po lewej tarcza okrągła ze wskazówkami i liczbami w około, czyli tarcza zegarowa półzegara (więc godło zegarmistrzów). Poniżej zamku po prawej stronie węża są dwa klucze na krzyż ułożone a pod tarczą zegarową trójkątna kołatka (?) do drzwi (albo kłódka). Napis w otoku brzmi: * PIECZEC • MIESCAN • KRAKOWSKYCH • CZECHV • SLOSARSKIEGO •

 Dlaczego w godle ślusarzy krakowskich znajduje się wąż (ukoronowany) wyjaśnia — acz może niezupełnie trafnie, tylko więcej naiwnie — czterowiersz, umieszczony pod godłem ślusarzy w księdze: „Księga sesyj cechu ślusarskiego i zegarmistrzowskiego" 1785—1811, na str. 166 (Archiwum m. Krakowa). Wymalowany tu jest tuszem kartusz herbowy, z koroną na szczycie; w owalu kartusza jest wąż ukoronowany, w ułożeniu jak na pieczęci poprzedniej, po jego prawej stronie zawieszona na wstążce okrągła tarcza zegarowa ze wskazówkami i liczbami rzymskiemi od I — XII na otoku, po lewej zawieszone na wstążce są również dwa klucze. Poniżej kartusza jest następujący epigram na herb ślusarzy, napisany w roku 1785. „Słusznie węża za klejnot herbowy nadano, gdyż jego być w bystrości rozumu uznano. A przeto, aby każdy, widząc przykład z węża, starał się być dowcipnym a mieć chwałę Męża"!

Na chorągwi cechowej z r. 1848 są wymalowane 2 klucze jako godło ślusarzy a nadto św. Piotr z prawą ręką wzniesioną do góry, w lewej trzyma 2 klucze. Ten święty apostoł jest patronem cechowym. — (zob. Zegarmistrze).

W połowie XIX w. ślusarze w połączeniu z innemi rzemiosłami mieli na pieczęci (śr. 45 mm.) dwa klucze na krzyż złożone, na osi pionowej pilnik płaski, po bokach skrzyżowania: z prawej nóż z lewej rewolwer poziomo ułożone. Napis w otoku: STOWARZYSZENIE ŚLUSARZY. NOŻOWNIKÓW. PILNIKARZY. I RUSNIKARZY (pod kluczami:) w KRAKOWIE. Pieczęć więc ta zawiera godła tych czterech rzemiosł.

 Druga pieczęć z końca XIX w. zawiera te same godła czterech rzemiosł, jakie są na pieczęci poprzedniej, (w rysunku odmienne), nadto dodany jest poniżej tych godeł wąż ukoronowany w ułożeniu poziomem, wzięty z pieczęci ślusarzy z w. XVII-go. Napis tej pieczęci w otoku jest: * CECH ŚLUSARZY, NOŻOWNIKÓW RUSZNIKARZY i PILNIKARZY w KRAKOWIE.

__________________________________________________________________________________________________

STELMACHY (currifices), KOŁODZIEJE (rotifices). Kołodzieje wyrabiali koła do wozów i pojazdów, stelmachy zaś wasągi do tychże. Odpowiednio do swych czynności mieli też za godło przedmioty przez siebie wyrabiane. Godło kołodzieji w kodeksie B. Behema przedstawia na czerwonej tarczy złote koło do wozu z 10-ma szprychami.

 Według przepisów cechowych z r. 1482. kołodziej, chcąc zostać majstrem, miał przedłożyć przez siebie zrobione: cztery koła do rydwanu i dwa koła do wozu. Stelmachy mają za godło na tejże samej minjaturze w kodeksie B. Behema: na niebieskiej tarczy rydwan, którego wasąg i koła są złote a nakrycie czerwone.

 Pieczęć (śr. 36 mm.), pochodząca z drugiej połowy XVII wieku, oznaczona w zbiorze F. Bartynowskiego, jako pieczęć stelmachów i kołodzieji, ma w środkowem polu nieco owalnem, ujętem przez dwie gałązki, z koroną królewską w górze, następujące godła: hebel, bokiem pionowo ułożony, nad nim rozwarty cyrkiel i węgielnica, poniżej tasak i cyrkiel, z boku po prawej koło o sześciu szprychach. Napis tej pieczęci, biegnący w otoku, który przerywa w górze korona, jest w najważniejszych miejscach wyrażony siglami a nadto nie bardzo zrozumiały przez umieszczenie na końcu dwóch wyrazów :• REX • POLO. Cały napis brzmi : PIECZEC. M. K. CECHU S. P. REX • POLO •

 Następna pieczęć cechu stelmachów i kołodziejów z r. 1725-go (śr. 42) ma w polu środkowem u góry: koronę królewską, po jej stronach datę: 17||25. Poniżej korony jest wyobrażona kolasa, bokiem w lewo zwrócona, po prawej jej stronie hebel, po lewej koło o sześciu szprychach, poniżej kolasy dwa na krzyż złożone topory o krótkich styliskach, na skrzyżowaniu ich ośnik pionowo ustawiony. Napis w otoku pieczęci brzmi: * PIECZĘC : KONSZTV : STELMASKIEGO : TVDZIESZ : KOLODZIEISKIEGO : D. 10 : LIP. AD. Ostatnie litery w napisie pieczęci oznaczają : D (nia) 10LIP(ca) A (nno) D (omini) — data roku: jest wyrażona na polu pieczęci: 17||25

 Czeladź stelmachska używała również: kolasy jako godło na pieczęci swojej. (zob. siodlarze).

_______________________________________________________________________________________________

 

STOLARZE (mensatores, mensifices). Posiadają pieczęć swą z wieku XV-go. (śr. 25 mm.) W polu środkowem pieczęci jest tarcza, z koroną na szczycie, wchodzącą sterczynami w otok pieczęci. W tarczy ułożone są na krzyż dwie żelazne, płaskie, z główkami prostokątnemi, zakładki do dziur warsztatu stolarskiego. W otoku napis minuskułą: * s * dominor(vm) * mensator(vm) * civit * crac *

 Następna pieczęć pochodzi z r. 1565-go (śr. 35 mm.). Na wydłużonej nieco tarczy, nakrytej u szczytu koroną królewską, wyobrażone są drobne narzędzia stolarskie jako godło: węgielnica, pod nią ułożone na krzyż młotek i narzędzie na jednym końcu haczykowato zakończone, cyrkiel otwarty, zakładka żelazna. W otoku, który przerywa u góry korona, jest napis: * SIGILLVM • D • DOMINORVM • MENSATORVM • CIVITAT : CRACOVIEN • po bokach tarczy jest rozdzielona data: 15||65.

Według tej pieczęci zrobiono w r. 1593-im inną (śr. 38 mm.), z napisem niemieckim w otoku: SIGEL • DER TISCHLER • CECH IN DER STADT • KRAKAV. Na tarczy w tej pieczęci są godła: cyrkiel rozwarty o pięknej formie, w rozwarciu cyrkla są ułożone na krzyż: węgielnica, narzędzie z końcem haczykowatym i zakładka żelazna. U góry data: 15||93. Nad szczytem tarczy jest korona królewska, która wchodzi w otok.

 W pierwszej połowie XIX wieku za wolnego miasta Krakowa mają stolarze na pieczęci (śr. 39x32 mm.) owalnej za godło: cyrkiel i kątownicę, poniżej hebel stolarski, nad tem godłem, okolonem z boku gałązką, jest korona królewska. W otoku pieczęci napis: PIECZĘC CECHU + + STOLARSKIEGO MIA : WO : KRA. Jest to tosamo godło, które widzimy na pieczęci z końcą XIX wieku (śr. 44 mm.) wspólnej z cechem bednarzy. Napis, otokowy tej pieczęci brzmi: PIECZĘĆ CECHU STOLARZY I BEDNARZY | w KRAKOWIE,

__________________________________________________________________________________________________

SUKIENNICY (pannifices), postrzygacze (pannitonsores), pilśniarze (pileatores). Statut cechowy, potwierdzony przez Jana Kazimierza w r. 1660, przepisywał dla tego cechu takie „powinności". Pierwsza powinien się opowiedzieć (ten, który chce być mistrzem), na co rzemiosło przyjmuje, jeżeli na robienie sukna: ma być zapisany za sukiennika, jeżeli na robienie kilimów, ma być zapisany na kilimnika, także jeżeli na pilśni, ma być za pilśniarza i na co się wola da, zapisać, to ma robić, w drugą się robotę nie wtrącając". Sztuki mistrzowskie były przepisane: „postaw sukna, albo mieć według tego, na co się zapisuje: kilim i pilśń, kapelusz i drugie rzemiosło, które wełną robią". Do tego cechu mieli należeć także pończosznicy, wyrabiający: „tibialia alias pilsnyanki, którzyby się w mieście znajdowali". Pieczęć sukienników z drugiej połowy XVI-go wieku (śr. 32x28) przedstawia na tarczy z koroną królewską na szczycie, jako godło cechowe narzędzia, używane do rzemiosła: nożyce do strzyżenia wełny (sukna; pionowo końcami w górę ustawione, po prawej stronie narzędzie w kształcie litery T (młotek o 2 głowicach?), po lewej zgrzebaczka płaska z rączką. W otoku pieczęci jest napis: * SIGILLVM • CONTVBERNII • PANNIFICVM • CRACOVI

________________________________________________________________________________________________

SZCZOTKARZE. Godło ich wyobrażone na pieczęci (śr. 39 mm.) przedstawia szczotkę ryżową wachlarzowatą, pionowo rączką szczotki w górę zwróconą, po prawej stronie tej szczotki jest pędzel murarski do bielenia z kościaną rączką, po lewej zmiotka ręczna, podłużna. Pod szczotką wachlarzowatą jest data wykonania pieczęci: R. 1821, w otoku napis WOLNEGO MIASTA KRAK: PIECZĄTKA SZCZOTKARSKA.

Jest druga taka sama pieczęć szczotkarzy krak. z tą tylko odmianą, że ma inicjały: I S wyrażone po bokach szczotki wachlarzowatej w miejsce pędzla murarskiego i zmiotki.

 Na chorągwi cechowej z r. 1868 jest wyobrażone takie godło: na czerwonem owalnem polu pędzel do bielenia i pędzel malarski na krzyż ułożone, pod nimi szczotka do drążka, z drugiej strony chorągwi na polu niebieskiem napis złocony w 7-iu wierszach : ZGROMADZENIE | SZCZOTKARZY KRAKOWSKICH | Z RĄK | JAŚNIE W ° PREZYDENTA MIASTA | W R. 1868 | d. 24 LIPCA | NA PAMIĄTKĘ ODEBRALI | W DARZE | SZEWCY (sutores).

 Pieczęć szewców krakowskich, pochodząca z pierwszej połowy XVI wieku (śr. 28 mm.) ma na tarczy renesansowej za godła: koronę królewską, pod nią poziomo ułożone prawidło a pod tem narzędzie w kształcie łukowatego siekacza z rączką długą, również łukowato zgiętą. W otoku jest napis: S : SVTORVM : CRACOVIENS :

 W końcu XVI-go wieku pieczęć cechowa (śr. 33 mm.) ma nieco odmienne godło. Na kartuszu owalnem jest w górnej części: korona królewska, pod nią siekacz łukowaty, jak na poprzedniej pieczęci, wreszcie na dole łukowaty nóż szewski t. zw. knyp (Kneif). W otoku pieczęci napis: + SIGILLVM • SVTORVM - CRACOVIENSIVM

Patronami cechu są św. Kryspin i Kryspijanin, którzy to święci przyszli w połowie trzeciego wieku z Rzymu do Francji do miasta Soissons, głosząc tu słowo Boże w dzień, w nocy zaś zajmowali się szewstwem, zarabiając w ten sposób na swoje utrzymanie.

__________________________________________________________________________________________________

SZKLARZE (vitrarii) należeli w XV-ym wieku do cechu malarzy. Jako osobny cech mieli na początku XVI wieku swoje godło, wyobrażone na pieczęci z r. 1602. Pieczęć (śr. 48x42 mm.) ma barokowy kartusz, z koroną królewską na szczycie kartusza, na którym jako godło szklarzy wyobrażone są narzędzia ich rzemiosła: węgielnica (winkel) ramionami ku górze zwrócona, za każdem ramieniem pionowo ustawione: narzędzie z djamentem do rżnięcia szkła i płaska rozsuwalna miara (?), cyrkiel rozwarty także pionowo ustawiony, w środku rozwarcia kolba. Po bokach kartusza data: 16||02. Napis w otoku brzmi: + SIGILLVM • CONTVBERNY • VITRARIORVM • CRACOVIENS IV

Te emblemata herbowe szklarzy krakowskich wyobrażone są na t. zw. wotach cechowych, i tak na wocie srebrnym z r. 1744 jest cyrkiel, diament do krajania z rączką i płaskie narzędzie o falistym brzegu, na drugim z r. 1752: cyrkiel i kolba do lutowania.

Na pieczęci z XIX w. (śr. 27 mm.) są również za godło narzędzia szklarskie. Napis wokoło brzmi: GOSPODA SZKLARSKA W KRAKOWIE.

 Na drugiej zaś (śr. 26 mm.) jest godło zupełnie inne od poprzednich, mianowicie: lew w profilu, wspięty przedniemi łapami w górę. Napis tej pieczęci brzmi: CECHU SZKLARZY w KRAKOWIE

__________________________________________________________________________________________________

SZMUKLERZE (pennifices, pennarum structores). Rzemiosło szmuklerzy określa wyraźniej nazwa ich łacińska, aniżeli „polska". Statuta cechowe, zatwierdzone przez rajców krakowskich dnia 18 września 1631 r. przepisywały takie sztuki cechowe: „taśmy dwoma wątkoma robionej łokci cztery, jeden wątek złoty, drugi jedwabny, pętlic parę drutowego złota albo srebra w kostkę", w statucie zaś z r. 1633-go sztuki mistrzowskie określono w ten sposób: „pętlic parę drutowych, złotych w kostkę robionych i z guzem, dwie taśmy: łokci cztery na sześć dziur dwiema wątkami robionej jedwabiem i złotem, taśmy na sześć dziur robionej łokci półszosta ze złotem i srebrem i dwiema kolorami jedwabiu". W ustępie 13-ym tego statutu zastrzeżono, że „żaden z mistrzów ani czeladzi nie mają potajemnie kupować piór wszelkich, bądź to białych, bądź szarych, nożyków czaplich i jakichkolwiek innych skądkolwiek przywiezionych"... ale takowe pióra mają być przez starszych cechmistrzów kupione i między mistrze rozdzielone. Przytoczyliśmy tych kilka szczegółów dla określenia rzemiosła szmuklerzy, którzy wyrabiali: kokardy, guzy i t. p. plecionki, również przerabiali pióra ptasie do ozdabiania kołpaków i t. p. Utworzony w r. 1631-ym cech szmuklerski krakowski sprawił pieczęć cechową, do czego odnoszą się zapiski w „Regestrze percepty i ekspensy" z r. 1634-go: „daliśmy robić pieczęć cechową, od której rzezania fl. 7 gr. 21 złotnikowi, co robił pieczęć i co przyłożył srebra fl. 4 gr. 19. Pieczęć, zachowana niezupełnie wyraźnie w odcisku na akcie z r. 1647-go, (śr. 32 mm.) przedstawia na tarczy renesansowej: skrzydło ptaka, (widoczne) i mniej widoczne: kitę czaplą (?) jako godło cechowe. Napis w otoku brzmi: SIGILLVM : PENNIFICVM : CIVITA : CRAC : A. D ... Data roku jest niewyraźną na odbiciu pieczęci, niewątpliwie jest na tej pieczęci wyrażony rok: 1634, jak na to wskazują podane powyżej 2 zapiski z r. 1634-go, dotyczące sprawienia srebrnej pieczęci cechu szmuklerskiego.

________________________________________________________________________________________________

TKACZE, zob. barchannicy.

________________________________________________________________________________________________

TOKARZE, (tornatores) mają źa godło na pieczęci z początku XIX wieku (śr. 34 mm.) na podstawie łukiem ku dołowi wygiętej: dzieciaka nagiego, które trzyma cyrkiel, związany z kółkiem i z dwoma narządkami (rylcami), powyżej korona królewska, poniżej toczony „konik szachowy", dalej po prawej stronie podstawa z pionowym trzonem, na którym znajdują się 2 ażurowe płyty umieszczone w odstępie nad sobą, po lewej (w tyle, za dzieciakiem) jest figura szachowa (pionek lub biegun). Napis w otoku: ZUNFTSIEGEL DER DRECHSLER IN KRAKAU

Nie znamy na razie pieczęci tokarzy z czasów polskich: z wieku XVll-go, kiedy tworzyli już cech odrębny; w drugiej połowie XVI-go (od r. 1566) bowiem należeli jeszcze do cechu stolarskiego krak. Statut cechu tokarskiego krak. z pierwszej połowy XVII-go wieku przepisuje następujące sztuki mistrzowskie: „każdy, który chce mistrzem być, ma niżej opisane sztuki działać" jako: corpus na wzwyż na siedem puszek miejsca, coby były wytoczone, w tymże korpusie z pilnością upakować, iżby się te puszki przytrafiały, gdziekolwiek jedno ją chcą włożyć. Te puszki mają być na szerz po trzy cale, na wzwyż cztery cale i pół cala, noga tegoż korpusa ma być na dwa cerkla bez ćwierci calowej: dla listów albo papierów formacją ma być wytoczona, coby się na ono korpus wcale wystała. Kroniec także ma być wysoki na dwa cale bez ćwierci, także wytoczony z wierzchu przespodku, coby się to średnie korpus zamykało; we środku tego krońca ma być miejsce do puszki, co proch w niej do posypywania listów, a na niej kałamarz do inkaustu, na tym kałamarzu zamykanym ma być gałka, coby w nie mógł wosku nakłaść. Druga sztuka: szachy o trzech koronach, ażeby stolczyki przeźroczyste także i korony, rycerze rzezane także na stolczykach przeźroczystych z drzewa trzmielowego albo z cisowego, coby się w puszkę chowały, jak najkształtniej żeby była zrobiona i korona przeźroczysta według cyrklowej miary. Trzecia sztuka konew na cztery garnce z uchem jednostajnym na nodze przeźroczystej, coby z jaworowego drzewa". W statucie tokarzy kazimierskich z r. 1671-go, którzy tworzyli cech wspólnie z bednarzami, stolarzami i uździennikami (lorifices), są przepisane następujące sztuki mistrzowskie dla tokarzy: „Tornatores globum alias kule co do kręglów, puszkę stawianą: siedem puszek w jednej, w których ziele albo korzenie chować, na wierzchu kałamarz, puszka na tymże kałamarzu do wosku i do prochu (t. j. do posypywania pisma), item flaszkę do prochu ruszniczego".

__________________________________________________________________________________________________

WŁOCZKOWIE (defluitatores) t. j. spławiający drzewo po Wiśle, zorganizowani byli na sposób cechowy w t. zw. Kongregację, podlegającą najwyższemu administracyjnemu i sądowemu przełożeństwu wielkorządów krakowskich t. j. na zamku krakowskim a więc urzędowi królewskiemu. Jako królewscy wielkorządowi poddani zwali się też: „poddanymi króla Jego Miłości". Kongregacja włóczków krakowskich ma na pieczęci z końca XVI w. (śr. 20 mm.) orła polskiego (państwowego) z koroną na głowie, zwróconego głową w prawo !), orzeł trzyma w prawej łapie siekierę o długim stylisku a w lewej osękę, na boki odchylone. Na pieczęci są po 2 stronach orła inicjały P | W — K | I — K | M —, umieszczone zamiast napisu otokowego. Inicjały te znaczą: Pieczęć Włóczków Krakowskich Jego Królewskiej Miłości,

 Na dwóch łaskach cechowych (szefelinach) pochodzących z XVIII w., jest na każdej: orzeł z jabłkiem świata i berłem — w łapach, poniżej przy tabliczce z wyrytym herbem Polski i Litwy są dolutowane: siekiera i osęka. Dawna chorągiew cechu włóczków ma za godło orła polskiego białego na żółtem polu, pod orłem dwa wiosła na krzyż ułożone.

__________________________________________________________________________________________________

ZEGARMISTRZE (horologifices, horologistae) należeli do końca XVIII wieku do cechu ślusarzy krakowskich i mieli godło swoje na wspólnej pieczęci cechowej (zob. ślusarze). Odrębny cech tworzyli dopiero od r. 1797 (tj. po zajęciu Krakowa przez Austrję), w którym to roku d. 23 października otrzymali od „prezydenta i Rady ces. król. głównego miasta Krakowa“ statuta cechowe na mocy dekretu ces. król. pełnomocnej Komisji Galicji zachodniej z d. 29 września 1797. L. 13.991. Nadane statuta cechowi zegarmistrzów krakowskich wzorowane były na artykułach zegarmistrzów wiedeńskich. — Pieczęć nowego

osobnego cechu zegarmistrzów krak. (śr. 42 mm.) przedstawia starca klęczącego na prawem kolanie, z kosą w ręku i ze skrzydłami na barkach, czyli allegorję „ Czasu“, tudzież zegar piaskowy. Poniżej tego godła jest napis w 4 wierszach w języku niemieckim: SIEGEL DER BURGERL:- (ichen) | UHRMACHER j IN | CRACAU

W drugiej połowie XIX wieku zegarmistrze są znowuż we wspólnocie, lecz już nie ze ślusarzami, tyko z rytownikami i optykami. Pieczęć ich (śr. 44 mm.), z napisem w otoku: STOWARZYSZENIE ZEGARMISTRZÓW RYTOWNIKÓW i OPTYKÓW | W KRAKOWIE podzielona na 3 pola, zawiera w polu górnem godło zegarmistrzów to samo, jak na poprzedniej pieczęci, z tą tylko zmianą, że zegar piaskowy przestawiony jest na stronę lewą; w polu 2-iem godło optyków: lornetka podwójna i pojedyncza, tudzież „cwiker“ w polu 3-ciem godło rytowników: pionowo stojący postumencik z gałką u góry i okrągłą tarczą w środku z napisem wokoło : RYTOWNICTWO , i na krzyż ułożone przez środek wysokości postumenciku : młoteczek i stalowy rylec. Pieczęć tę poprawiono później w napisie w ten sposób, że umieszczono: I MECHANIKÓW w miejsce wyrazu: W KRAKOWIE , ten zaś wyraz dodano na wstędze poza brzegiem pieczęci. Stało się to wtenczas, kiedy do tego wspólnego cechu włączono także mechaników.

__________________________________________________________________________________________________

ZŁOTNICY, (aurifices, aurifabri). Na pieczęci z połowy XV wieku (śr. 32 mm.) wyobrażone jest ich godło w postaci patrona cechowego św. Eligjusza. Na tronie biskupim: gotyckim, pod baldachimem siedzi postać św. Eligjusza (bez nimbusu) w stroju pontyfikalnym, w infule na głowie, przed nim kowadełko, na którym święty kuje młoteczkiem kielich. W otoku na wstędze napis majuskułą gotycką w języku niemieckim: SIGILLVM : DER : GOLDSMEDE : CV • KROKA •. Jest to jedyna pieczęć, której używali złotnicy krakowscy do ostatnich czasów. (To samo wyobrażenie jest na pieczęci z XVI w. złotników miasta Starej Warszawy).

__________________________________________________________________________________________________